Στο δρόμο για το Ερμιτάζ

[...] Ο Μπράντμπερυ διερευνά τον τρόπο με τον οποίο οι ιδέες ταξιδεύουν ανά τους αιώνες, αναρωτιέται για τη μοίρα των βιβλίων και των χειρογράφων σ' έναν κόσμο εικόνων, ειρωνεύεται τις εκκεντρικότητες των θεωρητικών συρμών, σατιρίζει τα σύγχρονα ακαδημαϊκά ήθη, διακωμωδεί τις αγγλο-αμερικάνικες σχέσεις και θίγει την απαξίωση της πολιτικής και της τέχνης στη μεταμοντέρνα εποχή μας. Ένα πνευματικό παιχνίδι, που αναμειγνύει παρελθόν και παρόν, γεγονός και μυθοπλασία, χιούμορ και σοβαρότητα σε μια ισορροπημένη και ιδιαίτερα απολαυστική δοσολογία.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Λίγους μήνες πριν πεθάνει, το Νοέμβριο του 2000, ο γνωστός Αγγλος πανεπιστημιακός και μυθιστοριογράφος κυκλοφόρησε το τελευταίο του μυθιστόρημα «Ο Δρόμος για το Ερμιτάζ». Στο κύκνειο άσμα του τον απασχολούν ιδέες σχετικές με τη λογοτεχνική κατάσταση στην οποία επρόκειτο πολύ σύντομα να περάσει με το θάνατό του: τα γηρατειά και ο θάνατος, η υστεροφημία, οι διαπροσωπικές και διαχρονικές τύχες των ιδεών, η συνεχής μετάλλαξη, διάχυση και εξάτμιση του νοήματος.

Το μυθιστόρημα συγκροτείται από δύο ιστορίες, από τις οποίες η πρώτη εκτυλίσσεται το 1993, τις μέρες που κλιμακώνεται το στρατιωτικό πραξικόπημα εναντίον του Γέλτσιν, και η δεύτερη πριν από διακόσια είκοσι χρόνια, όταν ο Ντιντερό ταξιδεύει στη νεόκτιστη Πετρούπολη για να επισκεφτεί τη Μεγάλη Αικατερίνη. Πρόκειται για δύο γραμμές δράσης που συνθέτουν την εξιστόρηση της διαδικασίας επανάληψης μιας δράσης μέσα στη χρονικότητα, μια διαδικασία που και αυτή επαναλαμβάνεται: η ιστορία είναι η επαναλαμβανόμενη διαδικασία της επανάληψης, μέσα από την οποία οι ιδέες παράγουν ιδέες και τα κείμενα γράφουν κείμενα.



Η περιπλάνηση της υπερβατικής μεταμοντέρνας φαντασίας



Αυτή η μέσα από παραλλαγές επαναληπτικότητα αποδίδεται από την απλή δομή της διαδοχής δύο ιστοριών που εναλλάσσονται ανά κεφάλαιο. Με τη σταθερή αμοιβαία διαδοχή τού τώρα από το τότε αποδίδεται μια αντιστικτική σχέση ανάμεσα σε δύο όρους ή παράγοντες της επανάληψης. Η αντιστικτική σχέση της επανάληψης εκφράζει τη μετεξέλιξη των αναπαραγόμενων ιδεών, υπογραμμίζοντας έτσι τη θεμελιώδη συνθήκη της ιδεολογικής αναπαραγωγής: τη δημιουργία του νέου μέσα από το παλαιό, αλλά μέσω της υπέρβασης της ομοιότητάς του με αυτό. Στο μυθιστόρημα εκφράζεται η ιδέα της διακειμενικής αναπαραγωγής μέσα στο πνεύμα της γόνιμης αντίληψης του ανοιχτού χαρακτήρα όχι μόνο των ιδεών αλλά και των εννοιών. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, οι θεμελιώδεις -δηλαδή οι πιο λειτουργικές- ιδέες και έννοιες δεν είναι, όπως πίστευε ο Frege, σαφώς προσδιορισμένες, αλλά ανοιχτές. 'Η, αντίστροφα, οι ιδέες και έννοιες που δεν είναι ανοιχτές, δεν είναι δυνατόν να αναδειχθούν σε λειτουργικές και θεμελιώδεις.

Οι αντιστικτικά επαναλαμβανόμενες ιδέες του μυθιστορήματος τοποθετούνται σε δύο σημαδιακές ιστορικές περιόδους: στο τέλος του 18ου και του 20ού αιώνα. Και στις δύο ιστορίες έχουμε ένα ταξίδι στην Πετρούπολη. Στο τότε ταξιδεύει ένας από τους ήρωες του Διαφωτισμού, ο Ντιντερό, που ελπίζει πως μυώντας τη Μεγάλη Αικατερίνη στις ιδέες του Διαφωτισμού, θα μπορέσει να υλοποιήσει την ιδέα του φιλόσοφου-ηγεμόνα. Στο τώρα ταξιδεύει ένας πανεπιστημιακός καθηγητής και μυθιστοριογράφος, που συμμετέχει σε ένα αινιγματικό «Πρόγραμμα Ντιντερό». Σκοπός του προγράμματος είναι η διερεύνηση και ανάδειξη της σκέψης του Γάλλου φιλοσόφου που συνέθεσε την «Εγκυκλοπαίδεια», το εμβληματικό έργο του Διαφωτισμού, το οποίο άλλαξε τον κόσμο. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα συνέδριο του οποίου οι ανακοινώσεις γίνονται κατά τη διάρκεια ενός θαλάσσιου ταξιδιού από τη Στοκχόλμη στην Πετρούπολη, και αντίστροφα, ενώ η παραμονή στη ρωσική πόλη έχει ως προφανή σκοπό την εξέταση της βιβλιοθήκης του Ντιντερό (και τον πιθανό εντοπισμό ανέκδοτου υλικού), η οποία βρίσκεται στο Ερμιτάζ -που δεν είναι πλέον το βασιλικό ανάκτορο στο οποίο φιλοξενήθηκε ο φιλόσοφος, αλλά ένα μουσείο που με την πολυσυλλεκτικότητά του έχει μια λειτουργία ανάλογη με εκείνη της «Εγκυκλοπαίδειας».

Την πραγματολογικά αντιπροσωπευτική πολυσυλλεκτικότητα της «Εγκυκλοπαίδειας», που τολμηρά συνδυάζει τη θεωρητική με την πρακτική γνώση, αντανακλά η σύνθεση της ομάδας του «Προγράμματος», που εκτός από τον οργανωτή του, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης (μαζί με τη γυναίκα του), και τον αφηγητή καθηγητή/μυθιστοριογράφο, αποτελείται από μια ντίβα της όπερας, έναν ξυλουργό, μια συνδικαλίστρια, έναν δραματουργό, έναν πρώην διπλωμάτη και έναν Αμερικανό θεωρητικό της λογοτεχνίας που είναι οπαδός του αποδομισμού: εμφανίζεται με καπελάκι του μπέιζπολ με την επιγραφή «Αγαπώ την αποδόμηση» και επιμένει να αποδομεί οτιδήποτε, ακόμη και τα μη αποδομήσιμα, αποτελώντας έτσι τον καταλύτη του «Προγράμματος Ντιντερό» το οποίο εγκαταλείπει, ακολουθώντας μια ωραία Ρωσίδα Τατιάνα. Η πολυσυλλεκτικότητα, ωστόσο, της «Εγκυκλοπαίδειας» αντανακλάται κυρίως από το ίδιο το μυθιστόρημα, καθώς αυτό ενσωματώνει διαφορετικά λογοτεχνικά είδη και γένη, διαλόγους, δοκίμια, φιλοσοφικούς στοχασμούς, εισηγήσεις σε συνέδριο, αλληγορίες, αποτελώντας έτσι αφηγηματική εφαρμογή της μεταμοντερνιστικής αντίληψης του Μπράντμπερι πως κάθε βιβλίο γεννιέται από άλλα βιβλία.



Η περιπέτεια του Λόγου: από το Διαφωτισμό στον Αποδομισμό



Στην πολυμέρεια της «Εγκυκλοπαίδειας» αναλογεί και η πολυσχιδής δημιουργική δραστηριότητα του Ντιντερό, περιλαμβάνοντας αρμονικά τον εγκυκλοπαιδιστή και φιλόσοφο μαζί με το μυθιστοριογράφο (που επιτρέπει στη μυθοπλασία του να αφεθεί και σε θέματα πορνογραφικά) και τον προφήτη του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ενας ανάλογος συνδυασμός πολλαπλών ιδιοτήτων -αλλά σε πολύ μικρότερη κλίμακα από εκείνη του ήρωα του Διαφωτισμού- εμφανίζεται και στον πρωταγωνιστή του τώρα, που είναι πανεπιστημιακός καθηγητής αλλά και μυθιστοριογράφος. Αυτή η διπλή ιδιότητα δίνει την ευκαιρία στο συγγραφέα να πραγματευθεί αφηγηματικά ένα ακόμη θέμα: την αφήγηση ως κοινή βάση της ρηματικής υλοποίησης του Λόγου -είτε ως λόγου της επιστήμης είτε ως λόγου της μυθοπλασίας. Στο δίλημμα, ωστόσο, ανάμεσα στα πραγματικά και στα φανταστικά συστήματα της αφήγησης, ο καθηγητής εμφανίζεται να προτιμά τους τρόπους συστηματοποίησης της σκέψης που υποδύονται πως δεν είναι αληθινοί, επειδή αυτοί βρίσκονται πιο κοντά σε αυτά που είναι γραμμένα στο Μεγάλο Βιβλίο του Πεπρωμένου. Μέσω του καθηγητή/μυθιστοριογράφου, ο συγγραφέας για μία ακόμη φορά δηλώνει πως η αληθινή αγάπη του είναι το μυθιστόρημα, επειδή αποτελεί την πιο λειτουργική μορφή: είναι ανοιχτή και προσωπική, νοήμων και ερευνητική, ενώ ο σκεπτικισμός, η ειρωνεία και η περιπαικτικότητά της μπορούν να υπηρετήσουν σοβαρά ιδεολογικά, διανοητικά, ηθικά και φιλοσοφικά θέματα, ελέγχοντας τον πολιτισμικό σχετικισμό του μεταμοντερνισμού από θέσεις του φιλελεύθερου ανθρωπισμού που εδραιώθηκαν από το Διαφωτισμό.

Το βιβλίο του Μπράντμπερι είναι ένα μυθιστόρημα ιδεών που δείχνει πώς λειτουργεί η μεγάλη Βιβλιοθήκη του Λόγου, πώς οι ιδέες, αγνοώντας την προθανάτια αγωνία και τη μεταθανάτια μοίρα του σκεπτόμενου όντος, γεννούν συνεχώς άλλες ιδέες, ενώ τα κείμενα γράφουν άλλα κείμενα. Είναι ένα μυθιστόρημα που αναγνωρίζει την Ιστορία ως ένα δίκτυο πολιτισμικών δεσμών, ως μια ακολουθία από πολιτισμικές τελετουργίες ιδεολογικών ανταλλαγών. Με το συνεχές πέρασμα από το τότε στο τώρα, με το ταξίδι μέσα από εποχές, τόπους και διάνοιες, ο συγγραφέας αναδεικνύει τις συνέχειες, τα παράλληλα, τους δεσμούς, ενώ πίσω από αυτό που εξελίχθηκε σε διαχρονικό και απρόσωπο αναζητά το αναλωμένο ανθρώπινο πρόσωπο: και οι δύο ήρωες, του τότε και του τώρα, τελικά απογοητεύονται από το «ταξίδι» τους. Ο πρώτος, επειδή οι ιδέες του Διαφωτισμού δεν φαίνονται χρήσιμες στην Αικατερίνη για τη διακυβέρνηση της χώρας και ο δεύτερος επειδή το αρχείο του Ντιντερό είναι ανακατεμένο, διασκορπισμένο, ελλιπές και λαφυραγωγημένο.

Πίσω από την αποτυχία των διανοητικών συλλήψεων ο συγγραφέας αφήνει να ακουστεί το γέλιο της Ιστορίας που, διασκεδάζοντας με μία ακόμη φάρσα της, συνεχίζει να πορεύεται στον αδηφάγο δρόμο της. Από αυτή την αδηφάγο Ιστορία, σε μια συνειδητά απελπισμένη αντίληψη της υστεροφημίας, η οποία αντιστέκεται στη θεωρία για το «θάνατο του συγγραφέα», ο Μπράντμπερι θέλει να περισώσει τη σωματικότητα της ιδέας, να κατορθώσει μια επικαιροποίηση του διαχρονικού και μια αναδρομική προσωποποίηση του απρόσωπου. Αλληγορία αυτής της πρόθεσης αποτελούν οι ιστορίες των νεκρών σωμάτων τεσσάρων εμβληματικών μορφών (Ντεκάρτ, Στερν, Βολτέρος, Ντιντερό) που θάβονται, ξεθάβονται, ξαναθάβονται, διαμελίζονται -ακριβώς όπως και οι ιδέες που αυτοί δημιούργησαν.

Η μετάφραση είναι αντάξια της μεταμοντερνιστικής ευρυμάθειας αλλά και του ειρωνικού τόνου μέσω του οποίου γίνεται αφηγηματικά λειτουργικός ο φόρτος των πληροφοριών που απαιτούνται για την απόδοση της ατμόσφαιρας της εποχής των Φώτων. Παράλληλα, οι 188 σημειώσεις της μεταφράστριας, που καταλαμβάνουν τις τελευταίες 22 σελίδες του βιβλίου, παρουσιάζουν πραγματολογικά δεδομένα που βοηθούν τον αναγνώστη να καταλάβει τον τρόπο και το βαθμό στον οποίο ο συγγραφέας προσπαθεί με τη μυθοπλασία του να αποδομήσει το ιστορικό γεγονός, με σκοπό τη διακριτική επισήμανση της αλήθειας του ιστορικού ψεύδους αλλά και του ψεύδους της ιστορικής αλήθειας.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/01/2003