Φαρενάιτ 451

Το «Φαρενάιτ 451» μαζί με το «1984» του Όργουελ και το «Θαυμαστό Νέο Κόσμο» του Χάξλεϋ, αποτελούν μιαν άτυπη τριλογία που αναφέρεται στον ολοκληρωτισμό ενός μέλλοντος ελεγχόμενου από τα τηλεοπτικά μέσα και μια κατασταλτική πολιτική στο όνομα του «κοινού καλού».
Το πλαίσιο του ΦΑΡΕΝΑΪΤ 451 είναι μια κοινωνία όπου τα βιβλία είναι απαγορευμένα, η μνήμη και η γνώση αποτελούν έγκλημα και η αποχαύνωση του μέσου πολίτη στην τηλεθέαση το υπέρτατο αγαθό που θα πρέπει η κοινωνία να προφυλάξει. Είναι μια εποχή που δεν υπάρχουν πυροσβέστες αλλά πυροδότες, άνθρωποι που έχουν ταχθεί να «προφυλάσσουν» την κοινωνία καίγοντας τα βιβλία. Ο ήρωας, ένας από τους πυροδότες, μέσα από την προσωπική του κρίση αφήνει στην αισιοδοξία μια ευκαιρία: Όσο θα υπάρχουν ανήσυχες συνειδήσεις, η ελπίδα θα παραμένει... Ένα βιβλίο που έχει κατακτήσει τον τίτλο του κλασσικού, που θεωρήθηκε ως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά βιβλία του αιώνα μας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πρώτη εκδοχή του «Φαρενάιτ 451» κυκλοφόρησε το 1950 με τίτλο «The Fireman» και είναι από τα ελάχιστα βιβλία επιστημονικής φαντασίας, τα οποία μισό αιώνα αργότερα, εξακολουθούν να δημιουργούν στον αναγνώστη μια αίσθηση εφιαλτικής επαλήθευσης. Το μυθιστόρημα διαθέτει τη βαρύτητα της προφητείας, καθώς η ασφυκτική ατμόσφαιρα, οι περιγραφές των χαρακτήρων και οι λεπτομέρειες της καθημερινότητάς τους παρουσιάζουν δραματικές ομοιότητες με την πραγματικότητα που βιώνουμε στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Το «Φαρενάιτ 451» (θερμοκρασία στην οποία καίγονται τα βιβλία), μαζί με το «1984» του Τζορτζ Οργουελ και το «Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο» του Αλντους Χάξλεϊ αποτελούν μια άτυπη τριλογία που περιγράφει το φόβο του μελλοντικού ολοκληρωτισμού για τις κοινωνίες που είναι ελεγχόμενες από τα τηλεοπτικά μέσα, καθώς και τις συνέπειες από την καταστολή της πνευματικότητας και της ελεύθερης σκέψης. Το «Φαρενάιτ 451» υπήρξε προφητικό σε μια ακόμα διάσταση: στη δικτατορική επιβολή της κοινοτοπίας. Ο Μπράντμπερι περιγράφει την εποχή όπου η κοινοτοπία εξισώνεται με την ευδαιμονία και την ευτυχία, όπου η παντελής υποχώρηση στην προσομοίωση και η άκριτη υιοθέτηση του τηλεοπτικού λαϊφστάιλ είναι καθεστώς.

Προέβλεψε επίσης, στις αρχές της δεκαετίας του '50, όταν η απειλή της κυριαρχίας των μίντια ήταν ακόμα μακρινή, την εγκαθίδρυσή τους (κυριαρχία την οποία βιώνουμε σήμερα). Με γλώσσα σκληρή και με τα πλέον μελανά χρώματα έδωσε το σχήμα μιας μελλοντικής κοινωνίας όπου οι άνθρωποι δεν σχετίζονται με άλλους ανθρώπους, αλλά με τα αντικείμενα που αποκτούν, και περιέγραψε την ασφυκτική μεταμφίεση της τηλεπραγματικότητας σε προσωπική ζωή. Στον κόσμο του Φαρενάιτ παρουσιάζονται όλα τα συμπτώματα της «μετα-πνευματικής» εποχής, στην οποία τα κριτήρια τα οποία διαχωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα, το καλό από το κακό, το πραγματικό από το τεχνητό έχουν εκλείψει. Εποχή ακραίου συντηρητισμού, όπου παρά το απολυταρχικό καθεστώς, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ανάγκη λογοκρισίας, καθώς ο «άλλος λόγος» έχει εκλείψει αν και ακόμα συντηρούνται κάποιοι νόμοι καταστολής για να διασκεδάζουν και να ψυχαγωγούν τους πολίτες με την εφαρμογή τους. Η παραμικρή παραγωγή σκέψης αποκλείεται, όλα είναι προκατασκευασμένα και οι πολίτες είναι εκπαιδευμένοι να μισούν τη διαφορά και να στοχεύουν στην πλήρη εξομοίωση.

Ο μελλοντικός κόσμος του Μπράντμπερι, που τον είδαμε και στην κινηματογραφική μεταφορά του Φρανσουά Τριφό, είναι οδυνηρά κοντά μας. Μιλάει για τηλεοράσεις στο μέγεθος των τοίχων των σπιτιών, για οθόνες οι οποίες προβάλλουν αδιάκοπα διασκεδαστικές ψευδο-ειδήσεις και σαπουνόπερες, στις οποίες οι πολίτες έχουν πρόσβαση με το να συμμετέχουν ενεργά, για μεγάλες γιγαντοαφίσες, οι οποίες απλώνονται στους αυτοκινητόδρομους ώστε να παγιδεύουν τα βλέμματα των οδηγών οι οποίοι δεν επιτρέπεται να οδηγούν παρά με ιλιγγιώδη ταχύτητα, μιλάει για μικρά «όστρακα» που είναι τοποθετημένα στα αυτιά ώστε να κρατούν σε απόσταση ασφαλείας τη φωνή των άλλων και να παραμένει ανενόχλητος ο αυτιστικός τους κόσμος. Περιγράφει, επίσης, την αδυναμία των ανθρώπων να χειριστούν τον πόνο και τη θλίψη, ζώντας σε ένα καθεστώς καταναγκαστικής ευδαιμονίας, όπου δεν έχει προβλεφθεί χώρος για την αμφισβήτηση της ζωής τους. Η ευδαιμονία τους όμως είναι εύθραυστη γιατί συχνά κάποιος αυτοκτονεί, είτε πέφτοντας στο κενό, είτε καταπίνοντας κατά λάθος μια υπερβολική δόση ηρεμιστικών φαρμάκων, ενώ υπάρχει η απειλή ενός μοιραίου πολέμου που μπορεί να διαλύσει τον τεχνητό παράδεισό τους σε ένα δευτερόλεπτο. Ο Μπράντμπερι συνέλαβε, επίσης, τη σχέση των εξελίξεων της τεχνολογίας και του ζοφερού κόσμου του θεάματος με τη συρρίκνωση του ψυχικού κόσμου των πολιτών, συρρίκνωση που εξαλείφει και τα στοιχεία εκείνα που τους καθιστούν ανθρώπινους.



Οι θεματοφύλακες της κατωτερότητας

Ο κόσμος του «Φαρενάιτ 451» είναι ο φουτουριστικός κόσμος του 25ου αιώνα, όπου το απόλυτο κακό ταυτίζεται με το περιεχόμενο των βιβλίων, τα οποία και έχουν αναλάβει να καίνε οι «πυροδότες» μαζί με τα σπίτια στα οποία εντοπίζονται. Το βασικό σύνθημα των πυροδοτών είναι «Κάψτε τα βιβλία» και θεωρούνται οι υπερασπιστές της ειρήνης του μυαλού, καθώς τους έχουν αναθέσει την αποστολή της «τήρησης της κατωτερότητας».

Ο Μόνταγκ είναι ένας ακόμα πυροδότης ο οποίος έχει αναλάβει να διατηρήσει την ευδαιμονία των πολιτών, καίγοντας όσα βιβλία έχουν απομείνει, γιατί μετά από μισό σχεδόν αιώνα απαγόρευσης συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμα μερικοί βιβλιόφιλοι που κρατούν κάποια βιβλία κρυμμένα στα σπίτια τους. Ο Μόνταγκ αισθάνεται ηδονή να καίει, είναι εθισμένος στην κηροζίνη, η λάμψη της φωτιάς τον διεγείρει και είναι πεισμένος πως προσφέρει κοινωνική υπηρεσία με το να απαλλάσσει τους πολίτες από τον πειρασμό να μάθουν το περιεχόμενο των βιβλίων.

Ο Μόνταγκ ζει με τη σύζυγό του, Μίλντρεντ, αλλά η σχέση τους είναι ανύπαρκτη. Ενα βράδυ, επιστρέφοντας στο σπίτι του από τη δουλειά, συναντάει ένα νεαρό κορίτσι, την Κλαρίσα, η οποία διαθέτει όσα στερούνται οι άνθρωποι του περιβάλλοντός του. Είναι περίεργη, κάνει ερωτήσεις, συζητάει με την οικογένειά της αντί να προσηλώνεται στους τηλε-τοίχους, ζει με τις αισθήσεις της οι οποίες παραμένουν αναλλοίωτες, απολαμβάνει τα χρώματα και τις μυρωδιές και είναι από τους ελάχιστους εναπομείναντες που εξακολουθούν να κυκλοφορούν πεζοί, συνήθεια η οποία θεωρείται επικίνδυνη. Στο σχολείο της τη θεωρούν αντικοινωνική, καθώς αποφεύγει να συμμετέχει στα συλλογικά παιχνίδια στα οποία κυριαρχεί η βιαιότητα και ο κανιβαλισμός. Ο Μόνταγκ παρατηρεί πως το πρόσωπό της λειτουργεί σαν καθρέφτης προσφέροντάς του την ακριβή εικόνα του εαυτού του, έναν άντρα άδειο και μελαγχολικό. Η Κλαρίσα περιγράφεται ως το ακριβώς αντίθετο της συζύγου του, Μίλντρεντ, η οποία είναι χαμένη μέσα σε μια ασφυκτική ευδαιμονία, ζώντας ανάμεσα στους τηλε-τοίχους της, μέλος μιας τηλε-οικογένειας, κενή, ρηχή και καταθλιπτική, όπως και η κοινωνία που αντιπροσωπεύει.

Ο Μόνταγκ παρατηρεί τις διαφορές αλλά δεν αντιδρά, μέχρι τη στιγμή που γίνεται μάρτυρας μιας ηρωικής σκηνής αυταπάρνησης, όταν δέχεται μια κλήση για να κάψει ένα σπίτι που περιείχε βιβλία και η ηλικιωμένη ιδιοκτήτρια του σπιτιού αρνείται να το εγκαταλείψει, προτιμώντας να χαθεί μαζί τους. Από εκείνο το σπίτι ο Μόνταγκ κλέβει και διαβάζει ένα βιβλίο με ποιήματα. Η ανάγνωση του βιβλίου είναι μια ανατρεπτική εμπειρία γι' αυτόν.

Η αλλαγή του Μόνταγκ δεν ξεφεύγει από την προσοχή του αρχιπυροδότη Μπίτι ο οποίος γνωρίζει καλά το περιεχόμενο των βιβλίων για να είναι ο ίδιος σε θέση να υπερασπιστεί το σύστημα το οποίο εκπροσωπεί, καθώς και το αδύναμο σημείο των πυροδοτών: κάποια στιγμή μπορεί να θελήσουν να μάθουν το περιεχόμενο των βιβλίων. Η θέση του συμπυκνώνεται στα εξής: «Αν ο γείτονάς σου κρύβει ένα βιβλίο είναι σα να κρύβει γεμισμένο όπλο. Αδειασε τα μυαλά των ανθρώπων.

Διαφορετικά, ποιος μπορεί να μαντέψει τον επόμενο στόχο ενός έξυπνου και καλλιεργημένου μυαλού».



Οι άνθρωποι/ βιβλία

Στον αντίποδα βρίσκεται ο Φάμπερ, ένας από τους ελάχιστους εναπομείναντες ανθρώπους των γραμμάτων που συνάντησε τυχαία ο Μόνταγκ σε ένα πάρκο και ο οποίος τον ωθεί να σκεφτεί και να αποφασίσει ο ίδιος για τη ζωή του και τη θέση του, τονίζοντας πως δεν πρέπει να βασιστεί σε κάτι έξω από αυτόν, είτε είναι πρόσωπο είτε μηχάνημα είτε βιβλιοθήκη: «Βασίσου στον εαυτό σου και αν στο τέλος ναυαγήσεις τουλάχιστον προσπάθησες να βρεις την ακτή». Τον προτρέπει να ασκήσει την κριτική του σκέψη, υπενθυμίζοντάς του πως τα βιβλία δεν κινδυνεύουν τόσο από τους πυροδότες, αλλά από το κοινό που δεν τα χρειάζεται γιατί δεν είναι σε θέση να τα εκτιμήσει.

Ο Μόνταγκ στο τέλος χάνει τη δουλειά του, το σπίτι του (το καίνε οι πυροδότες), τη σύζυγό του (τον εγκαταλείπει) και με μόνο εφόδιο ένα βιβλίο που έχει αποστηθίσει καταφεύγει στο μοναδικό σημείο της πόλης όπου είχαν κατασκηνώσει κάποιοι εραστές των βιβλίων και περίμεναν τη στιγμή που οι άνθρωποι θα τους χρειαστούν και θα τους καλέσουν. Οι άνθρωποι αυτοί είναι η μνήμη της ανθρωπότητας· έχοντας ο καθένας τους αποστηθίσει από ένα βιβλίο αποτελούν την ενσάρκωση της γνώσης, του φωτός και όλων των ανθρώπινων αξιών και περιμένουν το τέλος της εφιαλτικής εποχής για να μεταδώσουν τη γνώση και να φωτίσουν την ανθρωπότητα παραδίδοντας τα βιβλία που είναι κρυμμένα εντός τους.

Το «Φαρενάιτ 451» είναι η ιστορία ενός παράνομου έρωτα για τα βιβλία και η ζοφερή περιγραφή ενός κόσμου στον οποίο κυριαρχεί η λατρεία του «Θεού της ευδαιμονίας», της κατανάλωσης και της μηχανοποίησης όλων των ανθρώπινων λειτουργιών. Μια εκ νέου ανάγνωση (η καινούργια μετάφραση είναι αισθητά βελτιωμένη) αυτού του κλασικού έργου είναι μια υπενθύμιση των συνεπειών της απόλυτης υποταγής στις «ευκολίες» της καταναλωτικής κοινωνίας, της άκριτης υιοθέτησης των κυρίαρχων μοτίβων της τηλεπραγματικότητας, καθώς και μια κριτική για την εργαλειοποίηση του ανθρώπου.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/04/2001