Μουσικοί στοχασμοί και αναστοχασμοί

Ενας από τους σημαντικότερους πιανίστες της εποχής μας ο Alfred Brendel, μας προσκαλεί να ακολουθήσουμε την σκέψη του πάνω σε συνθέτες όπως ο Beethoven, ο Mozart, ο Schubert και το πιανιστικό τους έργο, πάνω στον Liszt και τον Busoni, καθώς και στην σχέση του πιανίστα με το κοινό, με τα πιάνα, τις ζωντανές ηχογραφήσεις, το χιούμορ και την μουσική.

Τα δοκίμιά του αυτά μας επιτρέπουν να διεισδύσουμε μέσα στη λογική των μουσικων έργων και να παρακολουθήσουμε τις πρωτότυπες και διαφωτιστικές του απόψεις πάνω σε θέματα που ενδιαφέρουν τόσο τον μουσικό όσο και τον μουσικόφιλο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Μπορώ να θυμηθώ από όλα αυτά τα χρόνια συναυλίες με μωρά να στριγκλίζουν (Ιαπωνία), ένα σκύλο να γαβγίζει (Νέα Υόρκη), μια γάτα να νιαουρίζει (Κωνσταντινούπολη), κάποιον να λιποθυμά, ένα μανιακό να χειροκροτεί στα πιο απίθανα σημεία και μια διακοπή ρεύματος να μας βυθίζει όλους στο σκοτάδι. Στο Σικάγο μάλιστα αναγκάστηκα να σταματήσω λίγα μέτρα μετά την ψιθυριστή αρχή του "Sposalizio" του Λιστ και να πω στο κοινό: "Εγώ σας ακούω καλά, εσείς όμως δεν με ακούτε"». Η πρόταξη της χαριτωμένης αυτής διήγησης ­ όπως και εκείνης που παρατίθεται αμέσως πιο κάτω ­ δεν θα έπρεπε να οδηγήσει στο εντελώς λανθασμένο συμπέρασμα ότι οι «Μουσικοί Στοχασμοί και Αναστοχασμοί» του Alfred Brendel είναι ένα αυτοβιογραφικό κείμενο. Το παράξενο αυτό βιβλίο, στην ουσία, είναι μια αξιοποίηση της εμπειρίας ως αφορμής για την ανάδειξη και ανάλυση λεπτών, συχνά αμφίσημων εννοιών γύρω από τη μουσική και την ερμηνευτική της.

«Ανακαλώ στη μνήμη μου ένα κρύο χειμωνιάτικο πρωινό σε ένα μάλλον ετοιμόρροπο μπαρόκ αρχοντικό στη Βιέννη. Τα κούτσουρα στο τζάκι της αίθουσας όπου ηχογραφούσαμε έτριζαν τόσο δυνατά που αναγκαστήκαμε να τα πετάξουμε έξω από το παράθυρο, μέσα στο χιόνι!». Ισως είναι μια παρηγοριά για τους νέους μουσικούς να γνωρίζουν ότι ο Alfred Brendel, ένα από τα «ιερά τέρατα» του πιάνου στο δεύτερο μισό του αιώνα μας, ξεκίνησε τη δισκογραφική καριέρα του υπό τόσο αντίξοες συνθήκες, ακριβώς 40 χρόνια πριν, το 1958, στη Βιέννη, όταν ηχογραφούσε μια σειρά έργα για πιάνο του Μπετόβεν. Εκτοτε ο Brendel κυριάρχησε στη διεθνή μουσική σκηνή και πραγματοποίησε μία από τις εκτενέστερες δισκογραφικές παραγωγές που διαθέτουμε ως σήμερα, η οποία περιλαμβάνει μεταξύ πολλών άλλων δύο πλήρεις κύκλους με τις Σονάτες και τρεις πλήρεις κύκλους με τα Κοντσέρτα του Μπετόβεν για πιάνο, καθώς και ολόκληρο το υπόλοιπο πιανιστικό έργο του συνθέτη.

Με δεδομένη την τόσο έντονη ενασχόληση του Brendel με τη μουσική για πιάνο του Μπετόβεν είναι φυσικό η ανάλυσή της να είναι ένα από τα θέματα που κυριαρχούν και στους «Μουσικούς Στοχασμούς και Αναστοχασμούς» του. Οι εργασίες του για τον Μπετόβεν, σημαντικό τμήμα των οποίων περιλαμβάνεται σε αυτή την έκδοση, είναι κείμενα πολύτιμα για την κατανόηση του πιανιστικού έργου του δασκάλου της Βόννης.

Ουσιαστικά το βιβλίο απαρτίζεται από δύο μέρη: από εκείνα τα δοκίμια που προδήλως γράφτηκαν πυροδοτούμενα από μια πρωτογενή εσωτερική ανάγκη και τα οποία αποτελούν και το πιο δυνατό κομμάτι του και από εκείνα η συγγραφή των οποίων υπαγορεύθηκε από εξωγενή αίτια, όπως λ.χ. κάποιες επετείους. Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο αυτών ­ άτυπων ­ μερών του βιβλίου είναι ο καταιγισμός των θεμάτων και των ερεθισμάτων με τα οποία βομβαρδίζουν τον αναγνώστη. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για μια πραγματεία με την υπόθεση και την απόδειξή της αλλά για την αποτύπωση σκέψεων που αποτελούν προϊόν πυκνής εμπειρίας και βαθιάς μελέτης.

Ο Brendel είναι χωρίς αμφιβολία ο κυριότερος, αν όχι ο μόνος, εκπρόσωπος στη διεθνή σκηνή ενός σπάνιου, υπό εξαφάνιση, είδους: του μουσικού διανοουμένου, στον οποίο η μια ιδιότητα τροφοδοτεί και δεν αναιρεί την άλλη. Στις ερμηνείες του Brendel η γνώση και η ανάλυση δεν έχουν αφήσει ίχνος ακαδημαϊσμού· αντίθετα, έχουν εμπλουτίσει το ηχόχρωμά του, όπως κι εκείνο με τη σειρά του αφήνει τη γεύση του στα γραπτά του. Αυτή είναι και η ρίζα της μοναδικότητας των «Μουσικών Στοχασμών και Αναστοχασμών», που μόνον από έναν τέτοιον άνθρωπο θα μπορούσαν να γραφούν, καθώς στην ουσία δεν είναι ένα αλλά τέσσερα βιβλία «στη συσκευασία του ενός»: ένα «ειδικό εγχειρίδιο αποσπασματικής θεωρίας της μουσικής», ένα σημειωματάριο ψυχολογίας της μουσικής, ένας ερμηνευτικός οδηγός για πιανίστες και ενίοτε μια κοινωνιολογική προσέγγιση της μουσικής.

Ετσι, ακόμη και για όποιον δεν έχει γνωρίσει την εντελώς ιδιαίτερη γοητεία των ερμηνειών του πιανίστα Alfred Brendel, ιδίως στους κλασικούς συνθέτες και στον Μπετόβεν, η ανάγνωση αυτού του βιβλίου θα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα και γόνιμη εμπειρία που βοηθά να αναδειχθούν κάποιες από τις πιο κρυφές εσωτερικές αλληλουχίες της μουσικής που καθορίζουν και τη γόνιμη ένταξή της στη ζωή. Για όσους όμως έχουν γευθεί αυτή τη γοητεία το ενδιαφέρον είναι ακόμη μεγαλύτερο, αφού όχι μόνο θα δουν αυτές τις αλληλουχίες αλλά θα καταλάβουν και τον μηχανισμό που τις παράγει όταν, διαβάζοντας κάποια από τα κείμενα του Brendel, θα νιώσουν περίπου όπως όταν ακούνε τις μοναδικές ερμηνείες του στον Χάιντν ή στις μέσες Σονάτες του Μπετόβεν.

Είναι πάντως απορίας άξιον πώς μέσα σε αυτή την παραζάλη των θεμάτων που περνούν από τις σελίδες του βιβλίου και σχηματίζουν ένα τέτοιο παράξενο σύνολο ο συγγραφέας παραμένει κυρίαρχος της δομής του, οδηγώντας τη σταθερά εκεί όπου επιθυμεί, στην αλληλοδιαδοχή λεπτών σχολίων και εντυπωσιακών πληροφοριών για ό,τι πιο ετερόκλητο: το πόσο διαφορετικά από το κοινό ακούει ένας μουσικός τον εαυτό του στη σκηνή, πού υπερτερούν οι παλιές από τις τεχνικά προηγμένες σημερινές ηχογραφήσεις, πώς χτίζεται το πρόγραμμα μιας συναυλίας, πώς αντιμετωπίζεται το μεγάλο πρόβλημα των αυθεντικών μουσικών εκδόσεων, ποια ήταν τα αίτια που οδήγησαν τον Μπετόβεν να αποσπάσει τη «Μεγάλη Φούγκα» από την αρχική της θέση στο Κουαρτέτο έργο 130 και να τη μεταγράψει για τέσσερα χέρια στο πιάνο, ποια είναι η δύναμη της μόδας στην ερμηνευτική, πού οφείλονται οι προκαταλήψεις για τη μουσική του Σούμπερτ που ήταν τόσο δυνατές ώστε το 1928 ο ίδιος ο Ραχμάνινοφ (εκτός από συνθέτης, και επιφανής πιανίστας) δήλωνε ότι αγνοούσε πως υπήρχαν Σονάτες του για πιάνο, ποιες είναι οι βαθύτερες διαφορές ρομαντικών - κλασικών και ποια η σημασία τους, καθώς ο Brendel βλέπει «ανάμεσα στον εξερευνητή και τυχοθήρα Χάιντν και στον υπνοβάτη Σούμπερτ, στον Μότσαρτ και στον Μπετόβεν σαν αρχιτέκτονες».

Ακόμη, τι μπορεί να μάθει κάποιος από τον τραγουδιστή του Μότσαρτ, πώς οι «ποιητικοί εκτελεστές» παγιδεύονται σε ένα θερμοκήπιο, πόση αξία έχει η μελέτη των πηγών και ποια δουλειά ντετέκτιβ πρέπει να κάνει ο ερμηνευτής για να ανακαλύψει τις προθέσεις πίσω από τη γραφή, ποια είναι τα κωμικά στοιχεία και πώς εμφανίζονται στον Χάιντν, μα και γιατί η κλασική μουσική είναι το ιδεώδες πεδίο για την ανάπτυξη του κωμικού στοιχείου, ποια σημασία έχει το θάρρος στην ερμηνεία και πώς μπορούν να γίνουν παραλληλισμοί της μουσικής με άλλες μορφές τέχνης. Οπως ήδη σημειώθηκε, όλα αυτά είναι φυσικά περισσότερο νύξεις, αφορμές για μελέτη, παρά ολοκληρωμένες αναλυτικές διαδικασίες με την τυπική έννοια του όρου. Το σημαντικό όμως είναι ότι σε όλα ο Brendel προσφέρει γενναιόδωρα τις απαντήσεις του.

Τέλος, θα έπρεπε να αναφερθούν ειδικά δύο χαρακτηριστικά των κειμένων που συνθέτουν τους «Μουσικούς Στοχασμούς και Αναστοχασμούς»: πρώτον, η ανάδειξη της δύναμης του χιούμορ στη μουσική. Το βιβλίο περιλαμβάνει τόσα στοιχεία χιούμορ που θα μπορούσε να είναι ένα είδος διατριβής για τη μουσική διάσταση του χιούμορ, το οποίο ξεχειλίζει από παντού: από τη γλώσσα, την οποία η Χαρά Ιακωβίδου (πιανίστρια και η ίδια) απέδωσε με εντυπωσιακή αμεσότητα και πιστότητα στο ύφος του Brendel, από τα επιχειρήματα, από τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί και την κατασκευή ψυχολογικών επιχειρημάτων, όπως ότι «το να ξεκινήσει ένας πιανίστας την τελευταία σονάτα σε ντο μείζονα του Χάιντν με μια βασανισμένη έκφραση στο πρόσωπο θα ήταν χειρότερο ακόμη και από το να ξεκινήσει τη λεγόμενη "Υπό το σεληνόφως" σονάτα του Μπετόβεν με ένα πρόσχαρο χαμόγελο...».

Επειτα είναι και η πολλαπλή αντίστασή του στην απόλυτη αλήθεια, θύματα της οποίας πέφτουν συχνά ακόμη και οι πιο σημαντικοί από τους συναδέλφους του. Παραμένοντας πιστός στις θέσεις του, ο Brendel τονίζει ότι «τα χρόνια που πέρασα κάτω από το ναζιστικό καθεστώς με έχουν κάνει άτρωτο στην τυφλή πίστη αφού έτσι κι αλλιώς το επάγγελμα του ερμηνευτή είναι γεμάτο αντιφάσεις και πρέπει να μαθαίνει να ζει κανείς με αυτές».




Γ. Π. ΜΑΛΟΥΧΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-10-1998