Η άλλη πλευρά της σιωπής

Αρχές 20ού αιώνα. Για την ευζωία του ανδρικού γερμανικού πληθυσμού, η Γερμανία στέλνει στην αποικία της στη Νοτιοδυτική Αφρική ολόκληρες φουρνιές από νεαρές και απελπισμένες κοπέλες που ονειρεύονται το γάμο ή έστω πιο ανθρωπινές συνθήκες ζωής. Η Χάνα, μια κοπελίτσα που έζησε σε ορφανοτροφείο και έχει υποστεί κάθε δυνατή εκμετάλλευση στα σπίτια που αυτό το ίδρυμα την έστελνε να ξενοδουλέψει, ονειρεύεται μια πιο φωτεινή ζωή στην άλλη πλευρά της σιωπής, εκεί όπου γενιέται ο άνεμος που κάνει τις φοινικιές να λυγίζουν. Το πλοίο της ελπίδας μετατρέπεται όμως σε κόλαση για την άμοιρη Χάννα. Παραμορφωμένη και ακρωτηριασμένη από τον αξιωματικό που τόλμησε ν' αποκρούσει πάνω στο τρένο, η Χάννα θα εγκλειστεί στο Φράουεστάιν, ίδρυμα-φυλακή-μπορντέλο μέσα στην καρδιά της αφρικανικής ερήμου. Μια διαδοχή από απαράδεκτα για την πιο στοιχειώδη ανθρώπινη συνείδηση αίσχη, θα την οδηγήσουν στην πιο απίστευτη εξέγερση ενάντια στο πανίσχυρο Γερμανικό Ράιχ.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οπωσδήποτε ο Νοτιοφρικανός πεζογράφος Αντρέ Μπρινκ (1931) δεν φτάνει στο ύψος του ευρηματικού στα ενδολογοτεχνικά, συνήθως, παιχνίδια Κούτσι και της δραστικότατης στην κοινωνική της θεματολογία Γκόρντιμερ, αμφοτέρων συμπατριωτών του συγγραφέων. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι είναι αμελητέος. Μπορεί, κατά γενική παραδοχή, οι επιδόσεις της γραφής του να είναι άνισες, να μην είναι όλες του ίδιου επιπέδου. Ομως, στις ευτυχισμένες στιγμές της συστήνουν έναν συγγραφέα σύνθετο, με ωραίες αναπνοές και ενδιαφέροντα αινίγματα. Ισως δεν κατορθώνει πάντα να συνδυάσει το λυρικό στοιχείο με κάποιο απερίφραστο που κυριαρχεί στη γραφή του, όπως στο παρόν μυθιστόρημα, παρ' όλ' αυτά το μείγμα που προκύπτει έχει φωτοσκιάσεις και γοητευτικές εκκρεμότητες.


Μέσα από τον πολιτικό, αντιρατσιστικό του προβληματισμό, που αποτελεί κεντρικό του προσανατολισμό, ο παραγωγικός Μπρινκ είναι αφοσιωμένος στην κοινωνική «εκσκαφή» των πραγμάτων της Νότιας Αφρικής, υποστηρίζοντας τους ιθαγενείς, στη διάλεκτο των οποίων (στα Αφρικανς) γράφει αρχικά, για να τη μεταφράσει ο ίδιος ακολούθως στα αγγλικά. Ενάντιος στο απαρχάιντ και την αποικιοκρατία, στήνει διάφορα ψηφιδωτά, τα οποία φιλοδοξούν, σε κάποιο επίπεδο, να αποδώσουν ιστορικά και ψυχολογικά ένα είδος γενεαλογίας της νοτιοαφρικανικής υπόθεσης στα νεότερα χρόνια. Αλλά όχι μόνον αυτό... Γιατί ο Μπρινκ δεν απλουστεύει δραματουργικά τα αντικείμενά του για να υπηρετήσει την ιδεολογία του, όσο και αν αυτή ρίχνει τη σκιά της πάνω στα πράγματα, με τρόπο κάποτε δεσμευτικό για το λογοτεχνικό αποτέλεσμα.



Ψυχολογικά πορτρέτα



Αν και μας προτείνει ποικιλίες ψυχολογικών πορτρέτων, οι οποίες καταλήγουν να υπηρετούν το σταθερό πολιτικό του στόχο, την ίδια στιγμή διαπιστώνουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια καθόλου «ομαλή» τοπιογραφία. Οι χαρακτήρες και οι συγκρούσεις που σκιαγραφεί διαθέτουν βάθος πεδίου, αφού κινούνται μέσα σε σκοτεινά συμφραζόμενα. Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, δεν αναγκαζόμαστε να μιλάμε για έναν ανιαρό, μηχανιστικό στις επαγωγές του συγγραφέα, καίτοι στην παγκόσμια λογοτεχνική συνείδηση ο Μπρινκ έχει τη θέση ενός «στρατευμένου» δημιουργού: κάτι που οπωσδήποτε μειώνει τη γραφή του συνολικά. Γραφή η οποία διαθέτει μεγάλη περιγραφική άνεση και ικανότητα διείσδυσης σε καθόλου μονοσήμαντες περιοχές του ψυχισμού. Σκεφτείτε να θεωρούσαμε τον Πίντερ, που τα τελευταία χρόνια, πριν ασθενήσει, είχε ένα είδος ακτιβιστικής δραστηριότητας, μόνον πολιτικό συγγραφέα, προσπαθώντας να προσεγγίσουμε το έργο του, το εξαιρετικό στην ψυχαναλυτική διαχείριση των πιο λεπτών εσωτερικών ισορροπιών και χασμάτων, ως μια απλή, ευαίσθητη επιφάνεια εγγραφής κοινωνικών ανησυχιών...

Αυτό, κατ' αναλογίαν, νομίζω ότι οφείλουμε να αποφύγουμε όσον αφορά την αντιμετώπιση του Μπρινκ, θεωρώντας τον δηλαδή έναν συγγραφέα που μετουσιώνει οτιδήποτε, με τρόπο ευθύγραμμο, σε πολιτική σκέψη. Οχι, μπορεί να βλέπουμε κείμενά του με θέμα τους την ιστορία και τις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες της Νότιας Αφρικής, αποσπάσματα έργων του κ.ά. να φιγουράρουν κάθε τόσο σε διάφορα ξένα περιοδικά με συγκεκριμένο πολιτικό πρόσημο, όμως δεν χρειάζεται, επαναλαμβάνω, να σκεφτόμαστε το όνομά του συνδεδεμένο απολύτως με έναν «άμεσο» λόγο.



Κοινωνική καταγγελία



Η άλλη πλευρά της σιωπής ακολουθεί εξωτερικά τη γνωστή ιδεολογική κατεύθυνση του Μπρινκ: την καταγγελία της αποικιοκρατίας στην πατρίδα του συγγραφέα, μέσα από μια μυθοπλασία αρκετά ενδιαφέρουσα, σε γενικές γραμμές τουλάχιστον. Η αφήγηση παρακολουθεί τη διαδρομή μιας νεαρής Γερμανίδας, της Χάνα Χ., πρώην τροφίμου ορφανοτροφείου και παραδουλεύτρας σε αστικά σπίτια, από τη Βρέμη των αρχών του περασμένου αιώνα σε ένα μπορντέλο για Γερμανούς στρατιώτες του Κάιζερ στη Νότια Αφρική. Η κοπέλα, μέχρι να φτάσει στο μακρινό προορισμό της, θα περάσει μια φρικτή εμπειρία βιασμού και σωματικής κακοποίησης σε ένα τρένο από Γερμανούς στρατιώτες, που θα της στοιχίσουν τη φωνή, τη φυσιολογική εμφάνιση και την ομαλή σεξουαλική ζωή.

Σε τρίτο πρόσωπο το βλέμμα παλινωδεί μεταξύ παρόντος και παρελθόντος, συνδέοντας το χρόνο με μικρά σχόλια, κάποια από τα οποία επιζητούν την ποιητικότητα ανεπιτυχώς, χωρίς όμως να επηρεάζουν εντελώς αρνητικά τις εντυπώσεις για ένα δραματουργικό υλικό προσεκτικά και εντατικά υποστηριγμένο στις λεπτομέρειές του. Ο Μπρινκ με υπερβάλλοντα ζήλο στην κοινωνική καταγγελία, θυμίζοντας σελίδες του ...Ντίκενς, περιγράφει τις συνθήκες ανατροφής και εργασίας της Χάνα στην πατρίδα της με μελανά χρώματα, σε σημείο η διαχείριση να κινδυνεύει από μονομέρεια, από ένα είδος μανιχαϊσμού. Σχεδόν όσοι περιστοιχίζουν το κορίτσι είναι κακόπιστοι, επικίνδυνοι, σκληροί και αδυσώπητοι, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Εντούτοις ο Μπρινκ παρασύρει με την ακρίβεια του ρεαλισμού του, καίτοι σ' αυτό το σημείο ακριβώς χάνει ταυτόχρονα και το παιχνίδι, μη μπορώντας να πετύχει την υπέρβαση μέσα στο προγραμματικό του σχέδιο. Οι Γερμανοί πρέπει να αποδειχθούν κακοί, ως εκπρόσωποι της αποικιοκρατίας, σαν να μην υπάρχουν αποχρώσεις για να καταδειχθούν. Ενώ, αντιθέτως, οι ιθαγενείς, ιδιαίτερα η φυλή που σώζει τη Χάνα και μετά εξολοθρεύεται από το λευκό στρατό, αποτελείται από αγγελικά πλάσματα. Με κάτι τέτοιες απλουστεύσεις ο Μπρινκ θέτει εαυτόν πίσω από τους κορυφαίους συγγραφείς της πατρίδας του, όπως είπαμε. Ο Κούτσι, για παράδειγμα, δεν θα έπεφτε ποτέ σε παρόμοιες παγίδες, δεν θα έκανε τέτοια δραματουργικά λάθη.

Εν πάση περιπτώσει, για να μην είμαστε αυστηροί, ο πεζογράφος αυτός κατορθώνει και προτείνει έναν κόσμο ο οποίος αποπνέει ζωικότητα, η εικονοπλασία μεταδίδει έντονα χρώματα, οσμές, άγχος, εγκατάλειψη, και κυρίως αντανακλαστική οργή. Η γλώσσα του, όταν δεν προσπαθεί να κάνει φιοριτούρες, που ανακαλούν αισθηματικά αναγνώσματα, έχει περιγραφική δύναμη και πειθώ, πετυχαίνοντας τη συμμετοχή. Είναι τόσο αποτελεσματική η φωτογραφική της ικανότητα, ώστε θέλεις να ξεχάσεις την προφάνεια και την εκζήτηση των σελίδων, που υποτίθεται ότι αποσπούν από έναν ορισμένο νατουραλισμό το ύφος.

Οσο για τη βαθύτερη σύλληψη κάποιων ψυχολογικών κραδασμών, οι οποίοι χρωματίζουν την ηθική της ηρωίδας, εδώ ο Μπρινκ, χωρίς να πρωτοτυπεί, γίνεται επίσης πειστικός, περιγράφοντας το δρομολόγιο της Χάνα από το απόλυτο μίσος στο αντίθετό του. Αυτό εισπράττεται αναγνωστικά μέσα από τα πηχτά, αναπαραστατικά πλάνα, στα οποία το ένστικτο συγκατοικεί με μια διάθεση οικείωσης της «άλλης πλευράς». Η γραφή διεισδύει σε κάτι που ονειρεύεται, ενώ παράλληλα υπακούει στις πιο ψυχόρμητες διαθέσεις του. Η Χάνα, θα 'λεγα, διαθέτει στοιχεία από τον Βόιτσεκ, είναι κατασκεύασμα μιας κοινωνίας, αλλά μαζί είναι και μια θολή προσωπικότητα, η οποία μπορεί να κάνει τον εαυτό της στενόχωρο μέσα στις σελίδες του μυθιστορήματος. Στο σημείο αυτό ο Μπρινκ πετυχαίνει το στόχο του: να φτιάξει έναν χαρακτήρα ανεξάρτητο, εκτός πολιτικού σχεδιασμού, ένα πρόσωπο το οποίο μπορείς να διαφυλάξεις πέραν των κλειστών συμφραζομένων μιας αφήγησης.

Τώρα, το κατά πόσον ο Μπρινκ πέτυχε να αποδώσει το χάρτη μιας εποχής, σε στιλ νοτιοαμερικανικής ή ακόμα και αυστραλιανής πεζογραφίας, οι οποίες εν πολλοίς προσπάθησαν μέσα από το μικρόκοσμο να συλλάβουν την καθολική τοιχογραφία, είναι συζητήσιμο. Πριν από οτιδήποτε άλλο, πάντως, το κέρδος εν προκειμένω βγαίνει μέσα από τη σκιαγράφηση του κεντρικού χαρακτήρα, που αιμοδοτείται από άλλες δραματουργικές αρτηρίες, ανεξάρτητες των προφανών. 'Η αν θέλετε, που ανεξαρτητοποιείται χωρίς την έγκριση του Μπρινκ...

Ο Γιώργος Κυριαζής μίλησε εκ μέρους του συγγραφέα, μεταφέροντας έναν λόγο άνισο και πληθωρικό, του οποίου συγχωρείς συνολικά τις σχηματοποιήσεις, ελέω κάποιων σωτήριων διαφυγών στο ψυχολογικό επίπεδο...



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/08/2006