Η ανοιχτή πόρτα

"Το θέατρο δεν πρέπει να είναι ανιαρό. Δεν πρέπει να είναι συμβατικό. Πρέπει να είναι απρόβλεπτο. Το θέατρο μας οδηγεί στην αλήθεια μέσα από την έκπληξη, μέσα από τη συγκίνηση, μέσα από το παιχνίδι, μέσα από τη χαρά. Κάνει το παρελθόν και το μέλλον μέρος του παρόντος, μας απομακρύνει από αυτό που συνήθως μας περικυκλώνει ασφυκτικά και μας φέρνει κοντά σε αυτό που συνήθως είναι πολύ μακριά μας. Μία ιστορία από τον ημερήσιο τύπο μπορεί να φανεί ξαφνικά πολύ λιγότερο αληθινή, λιγότερο δική μας από κάτι που ανήκει σε άλλη εποχή, σε άλλο τόπο. Αυτό που έχει σημασία είναι η αλήθεια της παρούσας στιγμής, η απόλυτη αίσθηση της πειθούς, που μπορεί να υπάρξει μόνο όταν ερμηνευτής και κοινό δεθούν σε ένα σώμα. Αυτό συμβαίνει όταν οι προσωρινές φόρμες έχουν εκπληρώσει το σκοπό τους και μας έχουν οδηγήσει σε αυτή τη μοναδική και ανεπανάληπτη στιγμή, όπου μια πόρτα ανοίγει και η όρασή μας μεταμορφώνεται."





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Μια πόρτα ανοίγει και η όρασή μας μεταμορφώνεται». Αυτός ο λιτός ορισμός του θεάτρου που μας αγγίζει και μας συναρπάζει προσδιορίζει τόσο τη γραφή όσο και τα σκηνοθετικά οράματα του Πίτερ Μπρουκ. Συμβουλεύει τον αναγνώστη του και τον ηθοποιό και το απέριττο ύφος του θυμίζει μάλλον σκηνικές οδηγίες και όχι παραινέσεις. Κύριος στόχος του: η επαφή της σκηνής με την πλατεία· του ηθοποιού, που ενσαρκώνει τον θεατρικό λόγο και τη σκηνοθετική πρόταση, με το κοινό. Εχθρός της συνεργασίας κοινού και ηθοποιών: η ανία, το περίφημο ennui του Μποντλέρ. Και όπως ο γάλλος ποιητής χτίζει πάνω στην αθυμία τη μεγάλη ποίηση, έτσι και ο Μπρουκ καθοδηγεί τον ηθοποιό στην επιβολή της σιγής, η οποία αντανακλά το δέος.

Βρετανός, με ρωσική καταγωγή, ο Μπρουκ μένει πιστός στις ρίζες του. Οπως ο Στανισλάφσκι, όπως ο Βαχτάνγκοφ, χρησιμοποιεί τη συλλογικότητα ως βάση της θεατρικής τέχνης. Συζητεί με τη σκηνογράφο του κάθε πιθανή πρόταση για σκηνοθεσία. Και όπως ο Στανισλάφσκι ζητούσε τη γνώμη του μικρού γιου του για τα σκηνικά, ο Μπρουκ μάς πληροφορεί ότι στο Κέντρο του στο Παρίσι παίζουν πρώτα το έργο σε σχολείο γιατί, καθώς τα παιδιά δεν έχουν προκατασκευασμένες αντιλήψεις για το έργο, η πλήξη τους ή το αντίθετο, η σιωπή τους, σηματοδοτεί την επιτυχία της παράστασης. Η ανία εκφράζεται με μικρούς θορύβους ενώ η σιγή είναι ο άδειος χώρος πάνω στον οποίο θα χτίσουν την παράσταση. Η παρουσίαση γίνεται σε χώρο που δεν είναι διαμορφωμένος για θέαμα, χωρίς σκηνικά αντικείμενα, για να μπορέσουν να βρουν οι ηθοποιοί τον δικό τους «άδειο χώρο» μέσα στον οποίο θα δώσουν την παράσταση. Ωστόσο, αν στους Ρώσους το σκηνικό παίζει όπως οι ηθοποιοί, στον Μπρουκ υλοποιείται ένα παιχνίδι ανάμεσα στην παρουσία και στην απουσία των σκηνικών.

Ο συγγραφέας επανέρχεται αδιάκοπα στο κλασικό πλέον βιβλίο του Ο άδειος χώρος και σχολιάζει τις αντιδράσεις των αναγνωστών του. «Ιερό θέατρο», μας θυμίζει, είναι η σκηνή πάνω στην οποία ο αόρατος κόσμος πρέπει να γίνει ορατός. Το ιερό θέατρο έχει τις ρίζες του στη σιωπή.

«Το άδειο μοιράζεται», προσκαλεί τους ηθοποιούς στη συλλογική δράση. «Για να συμβεί κάτι ποιοτικό πρέπει να δημιουργηθεί ένας άδειος χώρος». Πάνω σε αυτή τη σκηνή ο ηθοποιός ξετυλίγει τον εαυτό του «στις απεριόριστες δυνατότητες του άδειου». Στον άδειο χώρο τα αντικείμενα επενδύονται με τη συμβολική αξία του άδειου. Είναι τόσο ουδέτερα που ενεργοποιούν τη φαντασία, γίνονται κομμάτια αλχημικής διαδικασίας. Η απουσία σκηνογραφίας είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να λειτουργήσει η φαντασία. Η σκηνογραφία υπάρχει πάντα δυνάμει ή είναι πρόσκαιρη.

Ο Μπρουκ εκλαμβάνει τη δημιουργία του ρόλου ως μια διαρκή διαδικασία η οποία αλλάζει ως την τελευταία στιγμή και συχνά τελειοποιείται μόνο μετά την τελευταία παράσταση. Γίνεται επομένως ο σπόρος για την επόμενη δουλειά, αφήνοντας στους συντελεστές την αίσθηση του ανεκπλήρωτου. Επιδιώκει έναν τριπλό δεσμό του ηθοποιού με το θέαμα: με το κείμενο, με τους άλλους ηθοποιούς, με τους θεατές. Ο ηθοποιός αρχίζει με μια μυστική, προσωπική σχέση με τα νοήματα του θεατρικού κειμένου.

Συγχρόνως προσπαθεί να βρίσκεται σε απόλυτη επαφή με τους άλλους ηθοποιούς σαν να αποτελούσαν ντουέτο και να εμφανίζεται ταυτόχρονα ως θεατρικό πρόσωπο και ως αφηγητής. Γι' αυτό και ασχολείται ιδιαίτερα με αυτό που αποκαλεί «το πιο ζωτικό και ταυτόχρονα το πιο αγνοημένο στοιχείο της θεατρικής διαδικασίας: το κοινό». Εκφράζεται ως σκηνοθέτης και ως θεατής. Επιπλέον αποκαλεί θεατρικό πείραμα κάθε ομιλία του μπροστά σε κοινό. Κάθε πράξη του είναι «μια θεατρική συνθήκη».

Αυτό που κερδίζει κανείς από το βιβλίο του Μπρουκ δεν είναι μονάχα οι πολύτιμες «οδηγίες» στους ηθοποιούς του και στους ηθοποιούς του μέλλοντος, είναι ότι ζει στη διεθνή (και όχι κοσμοπολίτικη) ατμόσφαιρα της τέχνης, από την Ιαπωνία στην Αφρική, στον δυτικό κόσμο, με τους διαφορετικούς πολιτισμούς να συνθέτουν, στο δικό τους σταυροδρόμι, την τέχνη του θεάτρου. Επιδιώκει τη δημιουργία διεθνών θιάσων, με «καλλιτέχνες που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς». Το θέατρο, μας λέει, «δεν είναι σε καμία περίπτωση συζήτηση μεταξύ καλλιεργημένων ανθρώπων. Το θέατρο, μέσα από την ενέργεια του ήχου, του λόγου, του χρώματος και της κίνησης, αγγίζει μια συναισθηματική χορδή, η οποία με τη σειρά της δονεί μέσω της νόησης ολόκληρη την ύπαρξη».



Ζωή Σαμαρά

ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-05-1999