Μπομάρτσο

Λογοτεχνική ανάπλαση της ζωής ενός δούκα της ιταλικής Αναγέννησης, παθιασμένη και συγκινητική, μαγική και ποιητική αφήγηση ενός ολόκληρου κόσμου από πρίγκιπες, κοντοτιέρους, γελωτοποιούς, ζωγράφους και συγγραφείς, το «Μπομάρτσο» είναι το κεφαλαιώδες έργο ενός από τους μεγαλύτερους εκπροσώπους της λεγόμενης "ενδιάμεσης γενιάς", της αργεντίνικης μυθιστοριογραφίας. Ο Μανουέλ Μουχίκα Λάινες βυθίζεται ανεπιφύλακτα στο υλικό της αφήγησης και, επιφορτισμένος σαν συγγραφέας με τις ζωτικές του προτιμήσεις, με τα αισθητικά του γούστα και τους αγαπημένους του μύθους, καταφέρνει να φτιάξει μια αξιοθαύμαστη τοιχογραφία που ξεπερνάει το πλαίσιο του ιστορικού μυθιστορήματος για να μεταβληθεί στο λεπτομερές και διαυγές χρονικό ενός ολόκληρου πολιτισμού, μιας ολόκληρης εποχής, αυτής της Αναγέννησης.







ΚΡΙΤΙΚΗ




«Τα πιο αυθαίρετα και τα πιο τρομερά γεγονότα συνέβαιναν με την πιο φυσική αγριότητα». Η διαπίστωση αυτή, βγαλμένη από το στόμα του προνομιακού αφηγητή του μυθιστορήματος του Αργεντινού Μουχίκα Λάινες, του Πιερ Φραντσέσκο Ορσίνι, Δούκα του Μπομάρτσο, αναδεικνύει με θαυμαστή εκφραστική οικονομία το πνεύμα της εποχής του, δηλαδή τον μεταιχμιακό και ταραχώδη 16ο αιώνα. Πέρα όμως από αφηγητής της δικής του ιστορίας, ο Δούκας του Μπομάρτσο είναι πρώτα απ' όλα ο ίδιος ενσάρκωση της Ιστορίας. Μέσα από τις σκέψεις του, τις πράξεις του, αυτά που θέλει κι εκείνα που φοβάται, μέσα από την ψυχική και φαντασιακή του συγκρότηση, και βέβαια μέσα από τα λόγια και την οπτική από την οποία εξιστορεί τη ζωή του, αναβλύζει με εκπληκτικές λεπτομέρειες η πλούσια ιστορία των πρώτων χρόνων της Αναγέννησης. Η ιδιαιτερότητα ωστόσο της οπτικής του έγκειται σε μια εκ των προτέρων παραδοχή που καθιστά τον αφηγηματικό καμβά του Μπομάρτσο πιο περίπλοκο, μα και πιο ενδιαφέροντα: ο αφηγητής ­με τρόπο που εξηγείται στη συνέχεια­ έχει κερδίσει την αθανασία. Συνεπώς η συνείδηση μέσα από την οποία αποκαλύπτει τα γεγονότα δεν είναι απλώς εκείνη του ανθρώπου που τα βίωσε αλλά και του ανθρώπου που τα αναπολεί από μεγάλη χρονική απόσταση ­ και μάλιστα υπό το πρίσμα σύγχρονων ανθρωπολογικών και ψυχολογικών προσεγγίσεων.

Η πολυτάραχη ζωή του ήρωα και αφηγητή έχει σε γενικές γραμμές ως εξής: Ο Πιερ Φραντσέσκο Ορσίνι είναι ο δευτερότοκος γιος μιας οικογένειας με μεγάλη παράδοση τίτλων ευγενείας και θέσεων εξουσίας που έχει κέντρο της ένα μεγάλο αρχοντικό στα περίχωρα της Ρώμης, το Μπομάρτσο. Η εκ γενετής μειονεξία του ­είναι καμπούρης και ελαφρά κουτσός­ προκαλεί το μίσος και την περιφρόνηση του σκληροτράχηλου πατέρα του και των δύο αδελφών του. Δύσμορφος σωματικά μα και ψυχικά, θα παλέψει με κάθε μέσο να επιβιώσει και με τη βοήθεια της τύχης και του μόνου ανθρώπου που τον νοιάζεται, της αγαπημένης του γιαγιάς, θα κατορθώσει να επιβληθεί κερδίζοντας τον τίτλο του δούκα και την εξουσία που απορρέει από αυτόν. Θα παντρευτεί δύο φορές, θα κάνει επτά παιδιά, θα πάει δύο φορές στον πόλεμο, θα οδηγήσει στον θάνατο ουκ ολίγους κοντινούς του ανθρώπους, ανάμεσα στους οποίους και τον έναν από τους αδελφούς του. Ωστόσο επιστέγασμα της ζωής του θα είναι τα πέτρινα γλυπτά που εμπνεύστηκε και υλοποίησε στον κήπο του Μπομάρτσο, αναπαραστάσεις ανθρώπινων και φανταστικών μορφών που σημασιοδοτούν διάφορες φάσεις της πορείας του. Είμαστε άλλωστε στον 16ο αιώνα και ο καιρός όπου «το πραγματικό και το φανταστικό αρχίζουν να καταχωρούνται σε διαφορετικά αρχεία» έχει μόλις ανατείλει.

Παράλληλα με τον σκοτεινό βίο του Πιερ Φραντσέσκο Ορσίνι, αλλά και συχνά μέσα από αυτόν, ανθεί μια ολόκληρη εποχή: από τη Ρώμη και τη Φλωρεντία ως τη Βενετία, και από τη Νότια Γαλλία ως το Αιγαίο, ο Μάνουελ Μουχίκα Λάινες συνθέτει ένα τεράστιο φρέσκο από το οποίο δεν λείπουν η τέχνη, η ποίηση και η φιλοσοφία, η ανάπτυξη των επιστημών και του ορθού λόγου, μα και οι μυστικιστικές και θρησκευτικές εμμονές του Μεσαίωνα. Η Ευρώπη μοιάζει με τεράστιο καζάνι έτοιμο να εκραγεί, γεμάτο ετερόκλητα στοιχεία που κοχλάζουν. Το αρχαϊκό συνυπάρχει με το καινούργιο, η διάθεση εξύψωσης και καλλιέργειας του πνεύματος δίνουν εν ριπή οφθαλμού τη θέση τους στην αλόγιστη βία. Οι ασίγαστες πολεμικές συγκρούσεις εναλλάσσονται με σειρά συνωμοσιών και δολοφονιών, απόρροια μιας ακατάπαυστης μάχης για την ανακατανομή της εξουσίας. Γιορτές που καταλήγουν σε ατελείωτα όργια συνυπάρχουν ταυτόχρονα με την Ιερά Εξέταση και την ισχυρή εξουσία του Βατικανού. Τρεις πάπες διαδέχονται ο ένας τον άλλον όσο διαρκεί η αφήγηση, δούκες ανατρέπονται και δολοφονούνται, ενώ άλλοι φυγαδεύονται για να γλιτώσουν, μέσα σ' ένα ασταμάτητο γαϊτανάκι συμμαχιών και προδοσίας.

Ο γιατρός-αλχημιστής Παράκελσος, ο Μιχαήλ Αγγελος, ο πειρατής Μπαρμπαρόσα, ο αυτοκράτορας Κάρολος Κουίντιος, ακόμη και ο Θερβάντες, είναι μερικά μονάχα από τα πρόσωπα που παρελαύνουν στις σελίδες του Μπομάρτσο, προσθέτοντας τη δική τους πινελιά σε αυτή την αξιοθαύμαστη τοιχογραφία. Οι εμβληματικές πέτρινες αναπαραστάσεις του Ιερού Δάσους των Τεράτων μοιάζουν να πηγάζουν κατευθείαν από το φαντασιακό του μεσαιωνικού κόσμου, όταν η αλήθεια και το ψέμα συνυπήρχαν δίχως καμία δυσκολία και η σκέψη ήταν ακόμη μαγεμένη από τέρατα και μυθικούς ιππότες.

Ωστόσο αυτό που προσδίδει στο Μπομάρτσο την ιδιαίτερη γοητεία και το ειδικό λογοτεχνικό του βάρος δεν είναι η συσσώρευση πληροφοριών γύρω από έναν συγκεκριμένο αιώνα όσο η δημιουργία ενός μοναδικού, εξαιρετικά πλούσιου μυθιστορηματικού προσώπου που τον εκφράζει και ταυτόχρονα τον ξεπερνάει. Ο Δούκας του Μπομάρτσο ­που τόσο πολύ φέρνει στον νου τον άλλο διάσημο καμπούρη, τον Ριχάρδο Γ' του Σαίξπηρ­ είναι η ψυχή και το πνεύμα της εποχής του, ταυτόχρονα μοχθηρός και λεπταίσθητος, μικροπρεπής όσο και ενορατικός, γαντζωμένος στο παρελθόν και την ίδια στιγμή έτοιμος να εκτοξευθεί στο μέλλον.

Οφείλουμε τέλος να σημειώσουμε την ποιότητα και τη φροντίδα που χαρακτηρίζουν συνολικά την έκδοση, με το χρήσιμο ευρετήριο ονομάτων στο τέλος, τις φωτογραφίες από το πάρκο του Μπομάρτσο στο οπισθόφυλλο, τον πίνακα του Λορέντζο Λότο που μοιραία κοσμεί το εξώφυλλο και, βέβαια, την προσεγμένη μετάφραση.

Κώστας Κατσουλάρης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-06-2001