Οπτικές και άλλες απολαύσεις

Στο βιβλίο μελετώνται οι διεργασίες και τα οράματα που οδήγησαν τα κινήματα των γυναικών να συγκλίνουν στη συγκρότηση του φεμινιστικού κινήματος. Παράλληλα εξετάζεται το πώς ο φεμινισμός επέδρασε στις πολιτικές της αναπαράστασης στην ψυχαναλυτική προσέγγιση, στη θεωρία του κινηματογράφου και στην αισθητική των πρωτοπόρων.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το έργο τής Laura Mulvey, και ιδιαίτερα το ανά χείρας βιβλίο, αποτέλεσε θεμέλιο λίθο στη φεμινιστική παρέμβαση στο διάλογο για τον οπτικοκεντρικό χαρακτήρα της σύγχρονης κοινωνίας. Το βιβλίο αυτό αποτελείται από δεκαπέντε μελέτες και επικεντρώνεται στην ανάλυση της εικόνας της γυναίκας στο θέαμα, και ειδικότερα στον κινηματογράφο του Χόλιγουντ, αλλά και τον πρωτοποριακό (Γκοντάρ, Φασμπίντερ), στη μεξικανική πρωτοπορία (Frida Kahlo, Tina Modotti) και στους μετανεωτερικούς αποδομιστές εικαστικούς (Barbara Kruger, Victor Burgin, Mary Kelly).

Στη δεκαετία του '70 η συζήτηση για τον κινηματογράφο μετατίθεται από τη διαμάχη του χειραφετησιακού/ χειραγωγικού ρόλου του κινηματογράφου στην ψυχαναλυτική/ στρουκτουραλιστική ανάλυση της θέασης. Η συμβολή της Mulvey συνίσταται στο ότι επικεντρώθηκε στην έμφυλη διάσταση της κινηματογραφικής θέασης, η οποία αποτελούσε τον τόπο συνάντησης του κυρίαρχου αντρικού βλέμματος του σκηνοθέτη με το εικονολατρικό βλέμμα του θεατή. Ενώ λοιπόν ο Κριστιάν Μετς επεξεργάστηκε τη θεωρία του Λακάν για το «στάδιο του καθρέφτη», ως καταστατικής συνθήκης του κατοπτρικού χαρακτήρα της κινηματογραφικής θέασης, και ανάλυσε τους μηχανισμούς μέσω των οποίων η ηδονοβλεπτική επιθυμία προβάλλεται στην κινηματογραφική οθόνη, η Mulvey επανέρχεται στις πηγές, ξαναδιαβάζει τον Φρόιντ και επισημαίνει την κινητοποίηση συγκεκριμένων ενορμήσεων (σκοποφιλία, φετιχισμός), ως μηχανισμών οπτικής σαγήνης από τον κινηματογράφο.

Η ιστορία του κυρίαρχου κινηματογραφικού πρότυπου του 20ού αιώνα, του Χόλιγουντ, αναλύεται ως η διαδικασία εκείνη που το βλέμμα/ κάμερα καθιστά τη γυναίκα αντικείμενο της θέασης, ενώ ο θεατής ταυτίζεται με το κυρίαρχο βλέμμα του σκηνοθέτη.

Ο κινηματογράφος του Χόλιγουντ αναλύεται από την Mulvey ως μια αφήγηση της κυριαρχίας του αντρικού βλέμματος και η λατρεία των σταρ αποκαλύπτεται ως μια διαρκής προβολή της αντρικής φαντασίωσης στο γυναικείο σώμα. Ο Χίτσκοκ και ο Στέρνμπεργκ αντιπροσωπεύουν τους δύο κορυφαίους εκφραστές των δύο αυτών βασικών μηχανισμών σαγήνης, ο πρώτος ως εκφραστής τής απόλυτα ηδονοβλεπτικής κινηματογραφικής ματιάς και ο δεύτερος της απόλυτα φετιχιστικής.



Στρατηγικές μεταμφίεσης



Οι αντρικές αφηγήσεις του Χόλιγουντ αντιπαρατίθενται στο δημιουργικό έργο δύο εμβληματικών μορφών της γυναικείας τέχνης, της Frida Kahlo και της Tina Modotti, που η Mulvey και ο Woolen αποκάλυψαν στο ευρωπαϊκό κοινό στην έκθεση που οργάνωσαν στη «Whitechapel Gallery» το 1983. Και στο έργο των δύο καλλιτεχνών βλέπουμε πως «οι κατασκευασμένες μάσκες ομορφιάς» συναρθρώνονται «με τις στρατηγικές μεταμφίεσης του γυναικείου πόνου».

Η συμβολή της Mulvey αποτέλεσε ένα σημείο καμπής για τις κινηματογραφικές σπουδές, με την άνθηση μελετών γύρω από την έμφυλη διάσταση της θέασης και γενικότερα της εισαγωγής τής προβληματικής τού φύλου στη συγκρότηση των κινηματογραφικών αφηγήσεων.

Η έννοια της γυναικείας γραφής και της πρωτοπορίας στον κινηματογράφο απασχόλησε την Mulvey τόσο στο θεωρητικό όσο και στο πρακτικό επίπεδο. Οι ταινίες που γυρίζει με το σύντροφό της Woolen, «Πενθεσίλεια» και «Αινίγματα της Σφίγγας», εντάσσονται στο πλαίσιο της μεταπολεμικής πρωτοπορίας. Οι δύο σκηνοθέτες λειτουργούν κάτω από την επιρροή της κριτικής των «Cahiers» και στοχεύουν να εφαρμόσουν τα διδάγματα της κριτικής παρέμβασης στο φεμινιστικό κινηματογράφο. Επιλέγουν λοιπόν στρατηγικές που έρχονται σε ρήξη με τους συμβατικούς κώδικες του μοντάζ και του αφηγηματικού χρόνου, έτσι ώστε να ανατρέψουν τη διχοτομία του παντεπόπτη κινηματογραφιστή με τον παγιδευμένο θεατή.

Η Mulvey ήταν η πρώτη που αντέταξε στο στρουκτουραλισμό των Λακάν/ Μετς μία φεμινιστική προοπτική και στον πατριαρχικό αντιοπτικοκεντρισμό τους, το αίτημα μιας πρωτοποριακής κινηματογραφικής γραφής. Το φεμινιστικό της μανιφέστο είχε ως απώτερο στόχο τη συγκρότηση μιας γυναικείας έκφρασης, που θα αποτελούσε forum για την έκφραση των ριζοσπαστικών γυναικείων αιτημάτων. Παράλληλα, μαζί με τον Woolen, στο πλαίσιο της περιπλάνησής τους στο Μεξικό, αποκαλύπτουν στο δυτικό κοινό δύο κορυφαίες γυναίκες δημιουργούς, τη Frida Kahlo και την Tina Modotti. Το εγχείρημα του flaneur, στο οποίο επιδίδεται η Mulvey, αποτελεί ίσως και το πιο γοητευτικό στοιχείο του βιβλίου της. Η ίδια απωθείται και έλκεται από την αναπαράσταση της εικόνας της γυναίκας και στην περιπλάνησή της μας οδηγεί από τις ακραίες εικόνες υποβάθμισης του γυναικείου σώματος από τον Ernest Jones έως την αποθεωτική έκφραση της φτωχιάς Μεξικάνας μάνας στις φωτογραφίες της Modotti και την απεικόνιση της πάσχουσας μαύρης Παναγιάς στους πίνακες της Kahlo.

Σε ό,τι αφορά την αποτίμηση των αναλυτικών αυτών παρεμβάσεων στο πλαίσιο του φεμινιστικού κινήματος, η Mulvey ορθά επισημαίνει την ανάγκη μιας εκ νέου διασύνδεσης με τα προβλήματα της συγκυρίας: «Η θεωρία που αναπτύχθηκε γύρω από την ψυχή και την αναπαράσταση, υπό την επίδραση του φεμινισμού, δεν πρέπει να απέχει από το οικονομικό και το κοινωνικό. Καθώς οι εικόνες αναπαράγονται σε μια μεγάλη οθόνη που καλύπτει όλα τα σώματα της αποσύνθεσης, η περιέργεια που υποστηρίχτηκε από την ψυχαναλυτική θεωρία πρέπει να αντιπαρατεθεί και να συνυφανθεί με την οικονομία και την πολιτική». Οι επισημάνσεις τής Mulvey είναι σήμερα ιδιαίτερα επίκαιρες, καθώς η εικόνα της γυναίκας, η αμφίεση και η διαχείριση του σώματός της βρίσκονται στο επίκεντρο σημαντικών αντιπαραθέσεων, τόσο εντός των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών (αναζωπύρωση της συζήτησης για το θέμα των αμβλώσεων στις ΗΠΑ) όσο και μεταξύ διαφορετικών κρατών, με χαρακτηριστικές τις συγκρούσεις ανάμεσα στους ισλαμιστές φονταμενταλιστές και τους δυτικούς εκσυγχρονιστές (μαντίλα).

Η δημοσίευση αυτού του έργου έρχεται σε μια καλή στιγμή, καθώς οι γυναικείες σπουδές επεκτείνονται και στον ακαδημαϊκό χώρο στην Ελλάδα. Η προβληματική τού φύλου έχει ήδη απασχολήσει τους ανθρωπολόγους, τους κοινωνιολόγους, τους ιστορικούς και τους μελετητές της κινηματογραφικής γραφής. Εχει αποτελέσει αντικείμενο διατμηματικών προγραμμάτων στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Παντείου, Αριστοτέλειου και Αιγαίου. Ο διάλογος μεταξύ των φιλμικών σπουδών και της προβληματικής τού φύλου αποτέλεσε το αντικείμενο του μαθήματος «Εικόνα και βλέμμα στον κινηματόγραφο», που διδάσκει η υπογράφουσα σε συνεργασία με την Γιάννα Αθανασάτου υπό την αιγίδα της καθηγήτριας Laura Mulvey.



ΜΑΡΙΑ ΚΟΜΝΗΝΟΥ (καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/01/2006