Κάφκα

Στη νέα αυτή βιογραφία του Φράντς Κάφκα, την πλέον σύγχρονη και ενημερωμένη, ο Nicholas Murray παρακολουθεί παράλληλα τη ζωή και το έργο του Κάφκα, με αφετηρία την Πράγα -την πόλη στην οποία γεννήθηκε και έζησε ο Φράντς Κάφκα σχεδόν μέχρι το θάνατό του-, για να συνεχίσει με τις τρεις γυναίκες -Φελίτσε, Μίλενα και Ντόρα- που σηματοδότησαν τη σύντομη ζωή του (1883-1924). Στο κείμενο της βιογραφίας εντάσσονται οργανικά αποσπάσματα από τα λογοτεχνικά έργα, τα ημερολόγια, τις επιστολές και τις σημειώσεις του Φραντς Κάφκα, όλα μεταφρασμένα από το γερμανικό πρωτότυπο, ενώ η έκδοση συμπληρώνεται με περισσότερες από εκατό φωτογραφίες.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αγγλος βιογράφος του Φραντς Κάφκα (1883- 1924), Νίκολας Μάρει (1952), όμως, δεν φαίνεται να συμμερίζεται την άποψη του σημαντικού Τσέχου συγγραφέα. Η ενδελεχής έρευνα στις «παραδεδομένες» πηγές για το συγγραφέα της Δίκης, καταλήγει σε ένα πορτρέτο του τελευταίου, που φιλοτεχνείται, ακριβώς, μέσα από λεπτομέρειες βίου και ιδιαίτερων σωματικών και ψυχικών συνθηκών: ειδικών, δηλαδή, καταστάσεων, οι οποίες εάν έλειπαν δεν θα είχαμε ενώπιόν μας το γνωστό μας φαινόμενο Κάφκα αλλά κάτι άλλο...

Τέλος πάντων, ο Μάρει, ένας ακόμα βιογράφος του μεγάλου αυτού αναστήματος, που απασχολεί ακόμα όχι μόνο με την ίδια αλλά και με αυξανόμενη ένταση τα παγκόσμια γράμματα, μας προτείνει μία τόσο λεπτοδουλεμένη εντρύφηση στα περιστατικά του καφκικού βίου σε συνδυασμό με την αντανάκλασή τους στις σελίδες του Κάφκα, που το αποτέλεσμά της εντυπωσιάζει. Παρά τη βασική μου αντίρρηση για κάθε παρόμοια βιογράφηση του Κάφκα.



Η υπόθεση Μαξ Μπροντ



Ο Μάρει, ένας τόσο φιλόπονος ερευνητής, δεν μπαίνει στον κόπο να σχολιάσει τη γνωστή υπόθεση Μαξ Μπροντ, δηλαδή τη χειραγώγηση του καφκικού έργου από το «σύντροφο» και μετέπειτα εκδότη τού δημιουργού της Μεταμόρφωσης. Θυμίζω ότι μία από τις πλέον σκοτεινές ιστορίες «προδομένων διαθηκών», όπως θα 'λεγε και ο Κούντερα, υπήρξε και αυτή που αφορούσε την τύχη του καφκικού έργου. Και δεν εννοώ, βέβαια, την παραβίαση από τον Μπροντ της τελευταίας θέλησης του Κάφκα, ο οποίος επιθυμούσε να μη διασωθούν τα γραπτά του μετά το θάνατό του, αλλά τη «λογοκρισία» πάνω στα κείμενα του «μοναχικού της Πράγας». Διότι ο ανταγωνιστικός, κατά τα φαινόμενα, απέναντι στο φίλο του Κάφκα, μέτριος συγγραφέας Μπροντ θέλησε να βάλει το χεράκι του (παίρνοντας ένα είδος ρεβάνς;) στη συνολική παραγωγή του Κάφκα, σε δημιουργικά και προσωπικά γραπτά του.

Ετσι, ό,τι έχουμε σήμερα στα χέρια μας από τον καφκικό κόσμο, φέρει τη σφραγίδα του Μπροντ σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αυτό το δεδομένο το αγνοεί και δεν το σχολιάζει ο κατά τ' άλλα, όπως είπαμε, χαλκέντερος Μάρει, ο οποίος κάνει «φύλλο και φτερό» το «αρχείο» Κάφκα, για να τεκμηριώσει την άποψή του.

Ποια είναι αυτή η ματιά; Οχι κάποια πρωτότυπη, μα βαθιά και διαπεραστική, πάνω στο υπάρχον (και κάτα πόσον άραγε πλήρες;) υλικό για τον αυτοβασανιζόμενο, ψυχή τε και σώματι, Κάφκα. Αλλά και πάλι, μπορείς να πεις, παρά την ανά χείρας έξοχη περιπλάνηση στα «αποδεικτικά στοιχεία» για το αντικείμενό του, ότι ο Μάρει είναι ένας ικανότατος «συλλέκτης πληροφοριών» καθώς και έξοχος, αν όχι σχολιαστής τους, τουλάχιστον καταγραφέας τους.

Ας προσέξουμε με πόση δεξιοτεχνία και άνεση συνοψίζει, τα -ήδη γνωστά, έτσι κι αλλιώς, όμως αντλημένα μέσα από προσωπική ανασκαφή- στοιχεία της προσωπικότητας του Κάφκα σε μία και μόνη παράγραφο. Θα έλεγα, χωρίς να αστειεύομαι, ότι θα μπορούσε κάποιος να αρκεστεί στο παρακάτω, πλήρες, με τις προαναφερθείσες επιφυλάξεις, πορτρέτο του Κάφκα. Αντιγράφω από τη σελίδα 301: «...Ο Κάφκα επιθυμούσε να ευχαριστήσει και να εντυπωσιάσει τον πατέρα του και να γίνει ισάξιός του στη δύναμη, την ανθεκτικότητα, την προσαρμοστικότητα και την καθαρή καπατσοσύνη στον τομέα της επιβίωσης. Η διαρκής αποτυχία του να εναρμονισθεί με τον κόσμο, να συμφιλιωθεί με την εργασία του, να εξασφαλίσει μια σωστή έγγαμη σχέση, να βρει ( παρ' όλα εκείνα τα σανατόρια, τις δίαιτες, τις γυμναστικές ασκήσεις γυμνός στο ανοιχτό παράθυρο, τις κωπηλασίες και το κολύμπι) καλή υγεία, καλό ύπνο, σωστή ξεκούραση και ανανέωση ενός σώματος, με το οποίο δεν ένιωθε ποτέ άνετα, του φαινόταν ότι δεν οφειλόταν σε δικό του σφάλμα. Και τέλος, το γράψιμο, το οποίο θεωρούσε μοναδικό μέσο διαφυγής, μοναδικό μέσο πλήρωσης, μοναδικό σκοπό της ζωής του, δεν τον λύτρωνε πάντα από ένα αίσθημα αποτυχίας και ενοχής. Στο τέλος της ζωής του, μάλιστα, ζήτησε να καταστραφεί το έργο του, έτσι ώστε να μην απομείνει τίποτε από τις ατελέσφορες απόπειρές του να ζήσει μέσω της γραφής σε αρμονία με τον κόσμο...»



Ανάγλυφο πορτρέτο



Να, λοιπόν, ένα ανάγλυφο βιογραφικό τού τόσο «απροσάρμοστου» Κάφκα, που δεν κατόρθωσε να «εναρμονισθεί με τον κόσμο» μέσω της γραφής του. Δημιουργώντας τη δική του προσομοίωση του κόσμου, δεν τα κατάφερε παρ' όλ' αυτά να ζήσει με υποκατάστατα. Βλέποντας τη γραφή ως μία διορθωτική του βίου μηχανή, έμεινε έξω από το παιχνίδι, ίσως γιατί αναπαρέστησε με περισσή ζοφερότητα όσα αντιλήφθηκε να συμβαίνουν γύρω του και εντός του.

Επειδή, μάλλον, υπήρξε, όπως αρεσκόταν να ομολογεί, κυνηγός της αλήθειας, είδε και κατέγραψε με ειλικρινές πάθος και αφοπλιστική αθωότητα τα φοβερά και μάταια που τον περιστοίχιζαν.

Ο Μάρεϊ, καίτοι, νομίζω, αναφέρει μια φορά το όνομα του Φρόιντ σε ολόκληρο το βιβλίο του, φυσικά ξεκινάει τη μελέτη της προσωπικότητας του Κάφκα μέσα από τι σχέσεις του τελευταίου με τον πατέρα του. Χρησιμοποιώντας με καταπληκτική διακειμενική δεξιότητα τα προς μελέτην «έγγραφα», προχωρεί mot a mot στην εξαγωγή των συμπερασμάτων του. Μιλάει μέσα από τις φράσεις του Κάφκα, ιδιωτικές ή κοινοποιημένες, για την αντίθεσή του τελευταίου απέναντι στον ζωικό ανιόντα του, το γιο του χασάπη, που γέννησε έναν απόγονο ...χορτοφάγο (τον Φραντς).

Στις φράσεις του βιβλίου που παρατέθηκαν, το βιογραφικό του Κάφκα έχει ως αφετηρία την ανταγωνιστική ή μάλλον τη λατρευτική στάση του τελευταίου προς το γεννήτορά του, η οποία, φυσικά, υποκρύπτει τα γνωστά αμφίθυμα αισθήματα αγάπης και μίσους του θαυμαστή προς το είδωλό του. «Μειωμένος» από τη σύγκριση με τον ανιόντα του, ο Κάφκα θα νιώσει ανίκανος να εναρμονισθεί στην υπόλοιπη ζωή του με τον πέριξ αυτού κόσμο. Ο Μάρει σχολαστικά περιγράφει μέσα από τα ντοκουμέντα του τις προσπάθειες του ασθενικού νεαρού και ώριμου Κάφκα να συμφιλιωθεί με το σώμα του, στο οποίο θα ήθελε να δώσει πρωταρχικό ρόλο, αν μπορούσε. Αλλά μάταια, καίτοι προσπάθησε να κάνει πεισματικά, αυτός ο ασθενικός άνθρωπος, ζωή αθλητή, προβλέποντας ότι το σώμα του θα τον προδώσει.. Οπότε η καταφυγή στο γράψιμο και την απομόνωση, μέσα σε ένα κλίμα τρομακτικού άγχους για τον χρόνο που φεύγει, ήταν η μοναδική διέξοδος.

Οπως είπαμε, ο Μάρει δεν αφήνει καμία πληροφορία αθησαύριστη, παρά το ότι έχει αναλάβει τη διακινδύνευση να μιλήσει για ένα φαινόμενο μέσα από το «ελεγμένο» από τον Μπροντ υλικό. Ακόμα να προσθέσω ότι δεν προχωρεί σε κρίσεις για τη συμπεριφορά της «ερωμένης» τού Κάφκα, Φελίτσια, απέναντι στη μνήμη του τελευταίου. Ξέρουμε ότι η γυναίκα αυτή, προς την οποία ο Κάφκα απηύθυνε τις περισσότερες επιστολές του, δεν φρόντισε να διασώσει καμία δική της, ενώ έβγαλε στο σφυρί στη δεκαετία του '50 εκείνες του φίλου της, γεγονός για το οποίο την κατακεραυνώνει ο Κανέτι στην Αλλη Δίκη.

Οι μεταφραστές Ξενοφών Κομνηνός και Αλέξανδρος Κυπριώτης (υπεύθυνος ο πρώτος για το αγγλικό κείμενο και ο δεύτερος για τα γερμανικά αποσπάσματα) διέσωσαν το ύφος και το ήθος του εγχειρήματος. Θα αδικούσα, συνολικά, τη γόνιμη προσπάθειά τους εάν προχωρούσα σε επισημάνσεις κάποιων αδόκιμων εκφράσεων του τύπου «ασυγγνώμων» ή «αυτομεμψία», σελ.191, και «μονόδρομο» (κατηγορητήριο), σελ. 365.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/01/2006