Η θέα από το πουθενά

Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται ένα και μόνο πρόβλημα: Πώς μπορεί να συνδυαστεί η υποκειμενικκή θεώρηση ενός ατόμου μέσα στον κόσμο με την αντικειμενική θεώρηση αυτού του ίδιου του κόσμου, που περιλαμβάνει και το άτομο και τη θεώρησή του. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάθε άνθρωπος που έχει τη διάθεση και την ικανότητα να υπερβαίνει τη δική του προοπτική και να κατανοεί τον κόσμο ως σύνολο. Η δυσκολία να συμβιβάσουμε τις δύο θεωρήσεις εμφανίζεται τόσο στη συμπεριφορά όσο και στη σκέψη μας. Αποτελεί το πιο θεμελιώδες ζήτημα που καθορίζει την ηθική, τη γνώση, την ελευθερία, τον εαυτό και τη σχέση του πνεύματος με το φυσικό κόσμο.

«Εξαιρετικά σημαντικό... Όλα τα επιχειρήματα διατυπώνονται με ενάργεια και διορατικότητα, αλλά ορισμένα αγγίζουν ένα επίπεδο πρωτοτυπίας και διαφώτισης που ανοίγει εντελώς νέους δρόμους στη φιλοσοφική σκέψη... Μια σπάνια σύνθεση βάθους και διαύγειας, μαζί με εκφραστική απλότητα. Το συνιστώ σε όλους εκείνους που βρίσκονται σε μια σχέση απόγνωσης ή απώθησης με τον φιλοσοφικό λόγο»

Charles Taylor Times Literaty Supplement

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Thomas Nagel (γεννήθηκε το 1937) ανήκει στην κατηγορία εκείνων των Αμερικανών φιλοσόφων, οι οποίοι δεν παρέμειναν προσκολλημένοι στην αναλυτική φιλοσοφία, αλλά επιχείρησαν τη ριζική ανανέωση της φιλοσοφίας εν γένει, ανατρέχοντας στη φιλοσοφική παράδοση. Αποκτά ιδιαίτερη σημασία αυτό που γράφει ο Nagel στην εισαγωγή του βιβλίου του (σελ. 29): «Υπάρχει ένας επίμονος πειρασμός να μεταστραφεί η φιλοσοφία σε κάτι λιγότερο δύσκολο και πιο εύπεπτο απ' αυτό που είναι». Μαθητής ο ίδιος του μεγάλου Αμερικανού πολιτικού φιλοσόφου John Rawls, θα επιδοθεί με πάθος στην ανασυγκρότηση του φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι, όχι με τις μεθόδους της αναλυτικής φιλοσοφίας αλλά με την ιδιότυπη και πρωτότυπη μέθοδο την οποία προτείνει προς τη φιλοσοφική κοινότητα. Το βιβλίο του με τον τίτλο: «Η θέα απ' το πουθενά» κυκλοφόρησε το 1986 και σ' αυτό αποκρυσταλλώνεται η θεωρητική του πορεία μέχρι τότε. Αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ένα σημείο τομής στην εξέλιξη της σκέψης, στο βαθμό που επιχειρεί να συνδυάσει τη μεταφιλοσοφική μέθοδο της «Θέας από το πουθενά» με τα ίδια τα φιλοσοφικά προβλήματα. Θα ακολουθήσουν δύο ακόμη βιβλία του: το «Equality and Partiality» (1991) και το «The last word» (1997), στα οποία ο Nagel αποσαφηνίζει τις μεταφιλοσοφικές θέσεις του και ταυτόχρονα αναπτύσσει με σαφήνεια και γλαφυρότητα την πολιτική φιλοσοφία του. Θα πρέπει να τονισθεί με έμφαση ότι ο Nagel συγκαταλέγεται στους επιφανείς σύγχρονους πολιτικούς φιλοσόφους. Η πολιτική φιλοσοφία του με τον τίτλο «εξισωτικός φιλελευθερισμός» αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα διαμεσολάβησης της ηθικής φιλοσοφίας με την πολιτική θεωρία περί δικαιοσύνης.

Αλλά ας εξετάσουμε τα προβλήματα με τα οποία καταπιάνεται ο Nagel στο βιβλίο του «Η θέα από το πουθενά». Κατ' αρχήν θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι ο Nagel δεν προτρέπει τον δρώντα ή τον στοχαστή να βρει ένα «σημείο μηδέν» οράσεως του κόσμου, όχι μόνον επειδή κάτι τέτοιο είναι αδύνατο αλλά και επειδή σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα υπήρχε ούτε ο κόσμος ούτε η όραση. Επίσης θα πρέπει να τονισθεί ότι χρησιμοποιεί τη νεωτερική μεταφορά της οράσεως για να μιλήσει για τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο. Το πρόβλημα με το οποίο καταπιάνεται ο Nagel στο βιβλίο με τα ίδια του τα λόγια είναι το εξής: «Το πώς θα συνδυαστεί η προοπτική ενός συγκεκριμένου ατόμου εντός του κόσμου, που θα συμπεριλαμβάνει το άτομο και την οπτική γωνία του» (σελ. 13). Εάν μπορούμε να «μεταφράσουμε» σωστά την πρόταση αυτή του Nagel, τότε μπορούμε να επαναδιατυπώσουμε το πρόβλημα ως εξής: ο άνθρωπος ως δρων και ως στοχαστής βρίσκεται αντιμέτωπος με τις προσωπικές του αντιλήψεις από τη μια (υποκειμενοκρατία) και με τις αντικειμενικές ιδέες από την άλλη (αντικειμενοκρατία). Το ερώτημα είναι το εξής: ποιος από τους δύο τύπους ιδεών και αντιλήψεων έχει το πάνω χέρι; Η απάντηση του Nagel δεν είναι μονοσήμαντη, αλλά διακρίνεται για την οξύνοιά της. Ο τρόπος με τον οποίο «κατασκευάζει» μια μοναδική φιλοσοφική και μεταφιλοσοφική ταυτόχρονα μέθοδο διαμεσολαβήσεως της υποκειμενικής θεωρήσεως με τις αντικειμενικές αρχές είναι αξιοθαύμαστος. Ας ακολουθήσουμε κατά βήμα αυτή την «κατασκευή». Εξ αρχής ο Nagel διευκρινίζει ότι τα φιλοσοφικά πεδία, τα οποία προσφέρονται για να καταδειχθεί η αποτελεσματικότητα της μεθόδου του είναι: η μεταφυσική του νου, η θεωρία της γνώσης, το πρόβλημα της ελεύθερης βουλήσεως και η ηθική πράξη. Με άξονα τα τέσσερα αυτά φιλοσοφικά προβλήματα, το βιβλίο αρθρώνεται σε ένδεκα κεφάλαια, στα οποία ταξινομείται η φιλοσοφική ύλη ως πεδίο εφαρμογής της μεθόδου της «Θέας από το πουθενά».

Από τα χρόνια της φιλοσοφικής μαθητείας μας γνωρίζουμε ότι ο υποκειμενισμός ως αντίληψη ζωής ταυτίζεται με τον ιδεαλισμό και ο αντικειμενισμός με το ρεαλισμό. Ο Nagel ανατρέπει όλες αυτές τις παραδεδομένες ιδέες και υπερασπίζεται τη δυναμική τής διαμεσολάβησης ανάμεσα στην υποκειμενική οπτική γωνία και την αντικειμενική πραγματικότητα. Μπορεί άραγε το συγκεκριμένο ιστορικό άτομο να διαμορφώσει άλλες πεποιθήσεις και να υποστηρίξει άλλες ιδέες απ' αυτές που προκύπτουν από την υποκειμενική οπτική γωνία και το πλαίσιο των αντικειμενικών αρχών; Ο Nagel δεν τρέφει επιστημολογικές ψευδαισθήσεις: οι προσωπικές ιδέες του συγκεκριμένου ιστορικού ατόμου έχουν την ίδια αξία με τις αντικειμενικές αρχές της φυσικής και της κοινωνικής πραγματικότητας. Το άτομο ζει σε μια δεδομένη ιστορική μορφή ζωής και αυτό παίζει μείζονα ρόλο στη διαμόρφωση των αντιλήψεών του και των ιδεών του. Το «πουθενά» δεν μπορεί να προσδιορισθεί, επειδή πρόκειται για κάτι που διαρκώς κινείται και βρίσκεται υπό καθεστώς ρευστότητας. Οσον αφορά π.χ. τα προβλήματα των φυσικο-μαθηματικών επιστημών, το «πουθενά» εκλείπει παντελώς, ενώ όσον αφορά τα προβλήματα της ηθικής και της αισθητικής, το «πουθενά» ορίζεται ως διαπάλη και σύγκρουση ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό στοιχείο.

Ο Nagel με το βιβλίο του «Η θέα από το πουθενά» έκανε ένα αποφασιστικό βήμα στο πεδίο της μεταφιλοσοφίας. Οι επιμέρους λύσεις στα επιμέρους φιλοσοφικά προβλήματα αποτελούν τα παρεπόμενα της μεθόδου: «Θέα από το πουθενά». Στη σύντομη αυτή κριτική παρουσίαση του βιβλίου καταβλήθηκε προσπάθεια να καταδειχθεί πρώτον, η πρωτοτυπία της μεθόδου της «υπερβάσεως» των φιλοσοφικών προβλημάτων που προτείνει ο Nagel, και δεύτερον, η μεταφιλοσοφική όψη της σε μια εποχή που επικρατεί σύγχυση σχετικά με τη διαμάχη ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη μεταφιλοσοφία. Τελικά ο Nagel αποτελεί όχι μόνο για την αμερικανική αλλά για τη διεθνή φιλοσοφική κοινότητα ένα ρηξικέλευθο πνεύμα, το οποίο δεν διστάζει να παλέψει με τους γίγαντες της φιλοσοφικής παραδόσεως (Kant, Wittgenstein κ.ά.) και επιπλέον προσπαθεί να βρει διεξόδους ανάμεσα στην υποκειμενοκρατία και την αντικειμενοκρατία της φιλοσοφικής παραδόσεως. Το μεταφιλοσοφικό στοίχημα του Nagel παίζεται και θα εξακολουθεί να παίζεται, στο βαθμό που το σημείο «πουθενά» δεν είναι δυνατόν να εντοπισθεί. Οσο ο δρων ή ο στοχαστής κινούνται στους ρυθμούς της φιλοσοφικής παραδόσεως θα είναι τυφλοί. Εάν ακολουθήσουν το δρόμο του Nagel, μπορεί ενδεχομένως να λειτουργήσουν και άλλες εναλλακτικές προτάσεις και προοπτικές.



ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/09/2001