Χλομή φωτιά

Στη Χλομή Φωτιά ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ προσφέρει στον αναγνώστη του το κέρας της Αμάλθειας της απατηλής τέρψης: το ποίημα 999 στίχων του διάσημου Αμερικανού λόγιου Τζων Σέιντ, καθώς και τον απολαυστικό πρόλογο και το μακροσκελή σχολιασμό του αυτοαποκαλούμενου επιστήθιου φίλου του και ένθερμου θαυμαστή του δρα Κάρολου Κίνμποτ, ο οποίος ανέλαβε την έκδοση του ποιήματος μετά την δολοφονία του Σέιντ. Ωστόσο, αυτός ο τόσο επιδέξιος εκδότης δεν μοιάζει με τους συνηθισμένους εκδότες: είναι υπερόπτης, αδιάκριτος, εκκεντρικός, μισαλλόδοξος. Μήπως όμως είναι επίσης κακός, παράφρων και επικίνδυνος;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Από έναν συγγραφέα που συνέκρινε τη σύνθεση ενός σκακιστικού προβλήματος με αυτήν ενός μυθιστορήματος δεν θα περίμενε κανείς ασφαλώς ένα συμβατικό μυθιστόρημα με δεδομένη πλοκή και προβλέψιμη εξέλιξη. Άλλωστε για τους ίδιους λόγους που τα βιβλία του Ναμπόκοφ γίνονταν κάποτε «η πέτρα του σκανδάλου» ανάμεσα σε κριτικούς και πανεπιστημιακούς, σήμερα γίνονται εγχειρίδιο διδασκαλίας και κατανόησης της λογοτεχνίας, ενώ ο συγγραφέας τους συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους πνευματικούς δημιουργούς της πρόσφατης ιστορίας.

Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ γεννήθηκε το 1899 στην Αγία Πετρούπολη από γονείς εύπορους, καλλιεργημένους και φιλελεύθερους. Σε ηλικία 15 ετών συνθέτει το πρώτο του ποίημα. Το 1919 η οικογένειά του εγκαταλείπει την πατρίδα της εξαιτίας της σοβιετικής επανάστασης. Στα χρόνια της ­ όχι και τόσο δύσκολης ­ εξορίας του παραδίδει για ένα διάστημα μαθήματα τένις, γαλλικών και σκακιού για να ζήσει την οικογένειά του. Είναι τότε που ασχολείται με τη σύνθεση σκακιστικών προβλημάτων επιδεικνύοντας υπερβάλλοντα ζήλο. Το 1940 μεταναστεύει με την οικογένειά του στις ΗΠΑ, ενώ αρχίζει να γράφει τα μυθιστορήματά του στα αγγλικά. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα εκδίδεται η περίφημη Λολίτα, αρχικά στο Παρίσι και τρία χρόνια αργότερα στις ΗΠΑ, όπου προκαλεί σκάνδαλο. Ο Ναμπόκοφ πέθανε το 1977 έχοντας αφήσει πίσω του πλούσιο συγγραφικό έργο.



Η Χλομή φωτιά είναι ίσως το πιο παράδοξο από τα μυθιστορήματα του δημιουργού της Λολίτας. Γύρω από τον τίτλο διαγράφονται ξεχωριστά, σαν ομόκεντροι κύκλοι, η πλοκή ενός (ομότιτλου) ποιήματος 999 στίχων και η ιστορία που αναλαμβάνει να αφηγηθεί ο κεντρικός χαρακτήρας, ο καθηγητής Κίνμποτ, με τη μορφή των ερμηνευτικών σχολίων του εν λόγω ποιήματος. Ευφυής ο «χάρτης» της αφήγησης και αινιγματικός, μια και το περιεχόμενο του ποιήματος ελάχιστη σχέση έχει με αυτό που θεωρητικά αποτελεί τον ερμηνευτικό σχολιασμό του.

Και για να γίνουμε πιο σαφείς: Ο αφηγητής που ακούει στο όνομα Κάρολος Κίνμποτ, θαυμαστής και φίλος ­ όπως ισχυρίζεται ­ του αμερικανού λογίου Τζον Σέιντ, ανέλαβε να επιμεληθεί την έκδοση του μακροσκελούς ποιήματος με τίτλο Χλομή φωτιά, που ο Σέιντ ολοκλήρωσε λίγο πριν από τη δολοφονία του. (Ο ίδιος ο Κίνμποτ μας πληροφορεί σχετικά στον πρόλογο.) Πολύ αργότερα καταλαβαίνουμε ότι η έκδοση αποτελεί μια πρόφαση για τον ­ ιδιόρρυθμο μεν, ευχάριστο δε και ευφυή ­ «σχολιαστή». Πρόθεσή του ­ που την πραγματοποιεί με αξιοσημείωτη αδιαφορία για το περιεχόμενο του ποιήματος ­ είναι να μας αφηγηθεί μια εντελώς διαφορετική, αλλά άκρως ενδιαφέρουσα, ιστορία: αυτήν του τελευταίου μονάρχη της Ζέμπλα, Κάρολου Ξαβιέ.

Και ενώ έχουμε πλέον βυθιστεί στην τελευταία αυτή ιστορία, ο αφηγητής της μας αφήνει να εννοήσουμε ότι δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον περιβόητο μονάρχη, που έχει παράνομα εκδιωχθεί και καταδιώκεται. Η «παραποίηση», διά μέσου της ερμηνείας, από τη μεριά του αφηγητή-Κίνμποτ και η απογοήτευσή του ­ καθώς, όπως μαθαίνουμε, τροφοδοτούσε μάταια με αυτές τις σπαρταριστές πληροφορίες τον Σέιντ, ελπίζοντας να γράψει την ιστορία της Ζέμπλα ­ μοιάζουν πλέον δικαιολογημένες και θεμιτές. Η δε επιλογή του ποιήματος του Σέιντ ως οχήματος-προσχήματος φαίνεται να προκύπτει απολύτως λογικά από τη γνωριμία τους.

Τα ευρήματα του Ναμπόκοφ είναι σχεδιασμένα τόσο προσεκτικά που παρασύρουν και τον πιο υποψιασμένο αναγνώστη, και μόνο κλείνοντας πια το βιβλίο αναρωτιέται κανείς για τη σκοπιμότητά τους. Η Ζέμπλα, η φανταστική χώρα της οποίας βασιλιάς υποτίθεται ότι υπήρξε ο Κίνμποτ, προβάλλει σαν μια σύγχρονη χώρα ονειρική με απροσδόκητα «ρεαλιστικά» χαρακτηριστικά. Η «ανισορροπία» αυτή της περιγραφής υπαινίσσεται την «ανισορροπία» του αφηγητή-Κίνμποτ, αλλά μόνο όταν έχουμε πια αποστασιοποιηθεί από το κείμενο μπορούμε να την εκτιμήσουμε. Ομοια και οι δύο διαφορετικές εκδοχές δολοφονίας του Σέιντ τροφοδοτούν καθυστερημένα τις υποψίες μας για την ενδεχόμενη πνευματική διαταραχή του Κίνμποτ. Και ενώ έχουμε αποδεχθεί τη λογοτεχνική σύμβαση της επινόησης ­ από πλευράς του συγγραφέα ­ νιώθουμε αίφνης εξαπατημένοι, και ταυτόχρονα γοητευμένοι, όταν ανακαλύπτουμε ότι ο ήρωας-αφηγητής μας παγιδεύει διαρκώς σε αναστροφές ψεύδους - αλήθειας, σαν να αυτονομείται πίσω από το κείμενο κρατώντας και αυτός μια πένα.

Οι πιο μαγευτικές στιγμές που ζούμε με τους ήρωες του Ναμπόκοφ αποκαλύπτεται πως είναι εκείνες όταν (έχοντας ήδη «καταπιεί το δόλωμα» ως αναγνώστες) μας επιτρέπεται η είσοδος στο άδυτο του ψυχισμού τους. Σ' αυτό το άδυτο ήθελε να μας οδηγήσει ανυποψίαστους ο συγγραφέας έτσι ώστε να δεχθούμε να επανεξετάσουμε τους όρους του ερωτισμού και της σεξουαλικότητας, της διάνοιας και της παράνοιας, της γραφής και της δημιουργίας. Ετσι όπως και στη Λολίτα, ο Ναμπόκοφ αρνείται να παραδώσει στην απλούστευση μιας εξωτερικά συμβατικής αφήγησης αυτούς τους τόσο αδιευκρίνιστους, εν τέλει, και άκρως εσωτερικούς όρους.

Λέγεται ότι η ιδιοφυΐα βρίσκεται «συγκλονιστικά» κοντά στην παράνοια. «Πολύ σωστά», μοιάζει να θέλει να μας πει ο Ναμπόκοφ. «Μόνο που, επιπλέον, στο υπέδαφός τους κρύβεται μια ­ διεστραμμένη ενδεχομένως, εξαιρετική ωστόσο και πληθωρική ­ ευαισθησία. Αυτό είναι το πλέον επικίνδυνο».

Η παρούσα έκδοση της Χλομής φωτιάς περιλαμβάνει επίσης ένα επίμετρο του Ρίτσαρντ Ρόρτι και την εργοβιογραφία του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ.

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 11-11-2001

Θα συμφωνήσω, είναι δύστροπο μυθιστόρημα. Τα ετερογενή υλικά -το ποίημα 999 στίχων κάποιου καθ' υπόθεσιν διάσημου Αμερικανού λόγιου ονόματι Τζον Σέιντ, ο πρόλογος και ο μακροσκελής σχολιασμός του από τον αυτοποκαλούμενο επιστήθιο φίλο κι ένθερμο θαυμαστή του, συγγραφέα δρ Κάρολο Κίνμποτ- που συνθέτουν αυτόν τον ασύλληπτα πολύπλοκο λαβύρινθο, είναι απλώς ένα πρόσχημα. Στην πραγματικότητα, ο συγγραφέας επιστρατεύει ένα αφηγηματικό τέχνασμα για να τινάξει στον αέρα τις συμβάσεις του ρεαλιστικού μυθιστορήματος, για να διαλύσει στα συστατικά της την ίδια τη συγγραφική πράξη. Πάντως η «Χλωμή Φωτιά» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (μετάφραση Κατερίνα Γκούμα-Μεταξά, μετάφραση έμμετρου κειμένου Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, εκδόσεις «Καστανιώτη») δεν είναι μόνο μια σάτιρα της αυτοαναφορικότητας της ακαδημαϊκής ερμηνείας, ένα μυθιστόρημα μαύρης κωμωδίας, μια ευφυής παρωδία αστυνομικής φαντασίας με φιλοσοφικές προεκτάσεις. Είναι ο πρόδρομος του μεταμοντέρνου μυθιστορήματος, η λογοτεχνική αμφισβήτηση της αυθεντίας. Πρόσωπα πραγματικά και φανταστικά (και φανταστικά των φανταστικών) εναλλάσσονται αδιάκοπα, και το καθένα είναι εξίσου πραγματικό με το άλλο -ή, για να είμαι ακριβέστερη, το καθένα είναι εξίσου φανταστικό με το άλλο: ο Ναμπόκοφ θαμπώνει τις παραδοσιακές διακρίσεις μεταξύ του χειρογράφου και του επιμελητή του, μεταξύ του αφηγητή και της ιστορίας του και σχολιάζει ειρωνικά την ίδια τη διαδικασία της ανάγνωσης και της ερμηνείας. Όπως και σε ένα hypertext, ο αναγνώστης κινείται συνεχώς μεταξύ του χειρογράφου του Σέιντ και του σχολίου του Κίνμποτ, «ελπίζοντας να βρει την "αλήθεια" του κειμένου αντιπαραβάλλοντας στενά τα δύο κείμενα». Όμως, το βιβλίο αντιστέκεται σε κάθε συμπερασματική, καταληκτική απόπειρα. Κάθε «κλειδί» δημιουργεί νέα ερωτήματα· κάθε προσωρινό «συμπέρασμα» σπρώχνει τον αναγνώστη βαθύτερα στο ανοιχτό δίκτυο του ναμποκοφικού σχεδίου, που δεν είναι άλλο παρά η κατάδειξη της απουσίας οποιασδήποτε ενότητας και παγιωμένης σημασίας.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/11/2001