Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική αυτοκρατορία

Στην παρούσα έκδοση κατορθώνεται η παρουσίαση της κρίσιμης για το Γένος περιόδου, που εκκίνησε με τις σουλτανικές μεταρρυθμίσεις του Tanzimat και έληξε με την επικύρωση της Συνθήκης της Λωζάννης, η οποία αποψίλωσε και νομικά το Πατριαρχείο από την εναπομείνασα πολιτική του ισχύ. Ο συγγραφέας, ως ρέκτης των πηγών, συνθέτει τις ιστορικές ψηφίδες, προκειμένου να αποδώσει το επιβλητικό και δραματικό μωσαϊκό της μετάβασης από την Εθναρχία στο Έθνος, που ως αντιθετικό δίπολο τον απασχόλησε και στην προγενέστερη εργογραφία του.

Στο πρώτο μέρος του έργου, που επιγράφεται "Οικουμενικό Πατριαρχείο", εξετάζονται οι προσωπικότητες και οι ιστορικές δράσεις εκκλησιαστικών ανδρών, οι οποίοι καθόρισαν την πορεία της Μεγάλης Εκκλησίας και των άλλων πρεσβυγενών Πατριαρχείων, ως προκαθήμενοί τους. Εδώ δεσπόζουν οι Οικουμενικοί Πατριάρχες από Θεσσαλονίκης Ιωακείμ Γ΄ και από Αθηνών Μελέτιος Δ΄, ο πρώτος κλείνοντας, ουσιαστικά, την περίοδο της Εθναρχίας και ο δεύτερος επιχειρώντας την ιδεολογική σύνθεση Εκκλησίας και Έθνους στο όραμα μίας νέας διηπειρωτικής ελληνικής αυτοκρατορίας.

Στο δεύτερο μέρος με τίτλο "Από την Εθναρχία στο Έθνος" παρουσιάζονται προσωπικότητες και γεγονότα, που διαδραμάτισαν, εκούσια ή ακούσια, σημαίνοντα ρόλο στη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας. Η εξιστόρηση εκκινεί από τον Ιερομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και συνεχίζει με τους Διαφωτιστές και "φιλελεύθερους" διδασκάλους Αδαμάντιο Κοραή και Θεόκλητο Φαρμακίδη, αναλύοντας τη διαμάχη τους με τους εκπροσώπους της ρομαντικής "παραδοσιαρχίας" και, ειδικά, με τον κορυφαίο εξ αυτών, Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων. Μια αντιπαράθεση που κορυφώθηκε με αφορμή την έριδα για την κανονικότητα της μονομερούς ανακήρυξης του ελλαδικού αυτοκεφάλου στα 1833.

Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθενται και σχολιάζονται τα σημαντικότερα κείμενα εσωτερικών κανονισμών του Οικουμενικού Πατριαρχείου, τα οποία και σηματοδότησαν τη μετάβαση από το καθεστώς του "Γεροντισμού" σε συλλογικότερες μορφές διοίκησης. Ενώ το έργο ολοκληρώνεται με ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στην ειδική περίπτωση της Κρητικής Εκκλησίας, η οποία, παρά την πολιτική ενσωμάτωση της ποιμαντικής της επικράτειας στο νεοελληνικό κράτος, δεν εντάχθηκε στην Εκκλησία της Ελλάδος αλλά παρέμεινε σε οργανική ενότητα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο.