Αρχαιολογία του μηδενός

Όλα οδηγούσαν στην υπόθεση πως βρισκόμουν σε μια αίθουσα συμποσίων όπου, σύμφωνα με την παγανιστική παράδοση, γίνονταν τα επιμνημόσυνα γεύματα στη μνήμη των νεκρών. Όλα όμως ήταν άνω κάτω, σαν να είχε διακοπεί ξαφνικά το φαγοπότι από την απότομη εισβολή οπλισμένων συμμοριών ή από τυμβωρύχους που είχαν έρθει με σκοπό να λεηλατήσουν μια και καλή αυτά τα μέρη...

Η απροσδόκητη ανακάλυψη μιας μεγάλης υπόγειας νεκρόπολης στα δυτικά της Αλεξάνδρειας φέρνει στην επιφάνεια υλικά που μαρτυρούν την ύπαρξη μιας αρχαίας σέκτας με την επονομασία Λάτρεις του Μηδενός. Αποδίδοντας μια λατρεία χωρίς αντικείμενο σ' αυτό τον αριθμό -που δεν είναι παρά η καθαρή μορφή του τίποτα-, η σέκτα φαίνεται να οδηγήθηκε σιγά-σιγά, μέσα από τις ακραίες πρακτικές της, στην παρανομία και εντέλει στην εξόντωση από τις χριστιανικές φρουρές, το 645 μ.Χ. Τα τεκμήρια που άφησε πίσω της (πραγματικά ή φανταστικά;), όπως παρουσιάζονται και σχολιάζονται από τον ερευνητή-αφηγητή της ιστορίας, γίνονται πηγή μιας ιλιγιώδους μεταφυσικής περιπέτειας.



Κριτική

Η απόδοση μαγικών και υπερφυσικών δυνάμεων στους αριθμούς είναι σύμφυτη με την ανακάλυψη και τη μετεξέλιξή τους μέσα στον χρόνο. Εν τούτοις ο στοχαστής που ανήγαγε τη μελέτη των ιδιοτήτων τους σε αληθινή λατρεία, οι απόηχοι της οποίας παραμένουν αντιληπτοί για πολλούς αιώνες αργότερα, ήταν αναμφίβολα ο Πυθαγόρας. Την πορεία του σάμιου φιλοσόφου, από την ανάπτυξη της μυστικιστικής θεωρίας του για τον κόσμο των αριθμών ως τον θάνατό του και τη διάλυση της σχολής του, αλλά και την τύχη της σκέψης του κατά τους πρώτους αιώνες της επικράτησης του χριστιανισμού ανασυνθέτει με ιστορικοφανή, πλην ουσιαστικά μυθιστορηματικό, τρόπο ο Αλαίν Ναντώ, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Παρίσι. Το αναπάντεχο μα και πιο ενδιαφέρον σημείο αυτής της αρχαιολογικής ανασύνθεσης είναι ότι ενώ το μεγαλύτερο μέρος της καταλαμβάνουν το πρόσωπο και οι ιδέες του Πυθαγόρα, το πραγματικό θέμα της έγκειται σε αυτό που ο έλληνας φιλόσοφος δεν μπόρεσε ή δεν άντεξε να ανακαλύψει: τη μαθηματική και φιλοσοφική σημασία του τίποτε, του μη υπαρκτού, δηλαδή την απουσία που υποδηλώνεται με τη χρήση του συμβόλου «μηδέν».


Για να προσδώσει αληθοφάνεια και πειστικότητα στο εγχείρημά του ο συγγραφέας επιλέγει την αφηγηματική τεχνική της παράθεσης υποτιθέμενων πραγματικών στοιχείων, τα οποία συνθέτουν ένα παζλ από μαρτυρίες που φωτίζουν το θέμα από διαφορετικές και ενίοτε αλληλοσυγκρουόμενες οπτικές γωνίες. Το αφηγηματικό εύρημα έγκειται εδώ στην ανακάλυψη, στα έγκατα του σπιτιού ενός αρχαιολόγου στη δυτική Αλεξάνδρεια, ενός μεγάλου υπόγειου τάφου και στην ανεύρεση μιας σειράς χειρογράφων, πνευματική διαθήκη μιας ιδιόρρυθμης μυστικιστικής σέκτας με την επονομασία Οι Λάτρεις του Μηδενός. Το βιβλίο που διαβάζουμε είναι η παράθεση με χρονολογική σειρά των κειμένων αυτών ­τεκμήρια τα ονομάζει ο συγγραφέας­, 25 τον αριθμό, συνοδευομένων από ορισμένα διευκρινιστικά σχόλια που αφορούν τον συντάκτη ή τις πιθανές συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκε το εκάστοτε τεκμήριο.


Το πρώτο μισό των κειμένων είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στον Πυθαγόρα, στην επίσκεψή του στην Αίγυπτο, στη μύησή του στα αιγυπτιακά μαθηματικά, στην επιρροή που άσκησε επάνω του ο εβραϊκός μονοθεϊσμός. Στη συνέχεια παρατίθενται στοιχεία για την ίδρυση της σχολής του, τα παρακλάδια της, τον ρόλο του στα πολιτικά πράγματα του τόπου του και την αποτυχημένη προσπάθειά του να εγκαθιδρύσει ένα τέλειο κοινωνικό σύστημα εμπνευσμένο από την αρμονία του κόσμου των αριθμών. Η αφήγηση σχετικά με τη ζωή του Πυθαγόρα κλείνει με την τελευταία του εκμυστήρευση προς τους μαθητές του, στην οποία ο φιλόσοφος, καταπτοημένος από την εξορία και την αρρώστια, εμφανίζεται να αναγνωρίζει την ύπαρξη του μηδενός και τη σημασία του για την ισορροπία στο Σύμπαν και στην ανθρώπινη ζωή.


Το δεύτερο μισό του βιβλίου επικεντρώνεται στην Αλεξάνδρεια. Μέσα από ποικίλες αφηγήσεις που καλύπτουν τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες παρουσιάζεται με ανάγλυφο τρόπο η πνευματική πορεία της πόλης σε σχέση τόσο με τον ελληνικό όσο και με τον αραβικό πολιτισμό. Η βίαιη καταστολή όλων των παγανιστικών θρησκειών από τις φανατισμένες χριστιανικές ορδές θα οδηγήσει τις διάφορες πυθαγόρειας εμπνεύσεως σέκτες στη συρρίκνωση και στον αφανισμό, όπως συνέβη τελικά και με την παράξενη οργάνωση Οι Λάτρεις του Μηδενός. Οι μύστες της, όπως το μαρτυρεί και το όνομά τους, ήταν άθεοι και υλιστές, λάτρευαν δε το μηδέν ως τον πλέον ξεχωριστό αριθμό, αφού σε αυτόν έβλεπαν να αποτυπώνεται η χαώδης λειτουργία του κόσμου.


Ο Ναντώ, ακολουθώντας τα ιστορικά γεγονότα και την εξέλιξη των διαφόρων φιλοσοφικών και θρησκευτικών ρευμάτων, καταφέρνει να χαράξει τη δύσκολη και συχνά οδυνηρή πορεία του ανθρώπινου πνεύματος από την ακραιφνώς υπερβατική σκέψη σε μια αντίληψη της ζωής κατά την οποία ο θάνατος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της. Συνθέτει έτσι, ανατρέχοντας στο παρελθόν και ειδικότερα στην εποχή της παρακμής της Αλεξάνδρειας, μια αλληγορία των περιπετειών της μοντέρνας συνείδησης, έναν καθρέφτη του σύγχρονου κόσμου. Ταυτόχρονα, με την αποστασιοποίηση που του χαρίζει η αφηγηματική μέθοδός του, προτείνει μια στάση ζωής που εμπεριέχει την ίδια την άρνησή της, μια νέα λατρεία του μηδενός που αντιτίθεται σε κάθε προσπάθεια εξωραϊσμού του κόσμου, μια «θρησκεία» της κατάφασης και της αποδοχής του κενού.

Κώστας Κατσουλάρη, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 18-02-2001