Η μαύρη νύφη

Μια διαλυμένη από τη χιτλερική βία σεφαρδίτικη οικογένεια της Θεσσαλονίκης, που έχει βάλει όρκο ζωής να μείνει ενωμένη το καταφέρνει, με σκληρό τίμημα. Οι περιπέτειες μέσα από τις οποίες διασώζεται η διασκορπισμένη οικογένεια είναι απίστευτες, αλλά όσα περιγράφει η Νίνα Ναχμία, με τη συγκροτημένη και ψύχραιμη γραφή της, βασίζονται σε αληθινά γεγονότα -τα οποία με παραλλαγές συνέβησαν στις περισσότερς εβραϊκές οικογένειες.

Η μαύρη νύφη, ωστόσο, δεν είναι «άλλο ένα μυθιστόρημα» με θέμα το εβραϊκό στοιχείο στην Ελλάδα. Η συγγραφέας προσεγγίζει με ανατρεπτική τόλμη τα ζητήματα της φυλετικής, θρησκευτικής και οικογενειακής ταυτότητας: μια καθολική μοναχή γίνεται φύλακας-άγγελος μιας μικρής Εβραίας· η σεφαρδίτισσα μητέρα της προτιμά να ζήσει στην ελληνική Θεσσαλονίκη από το Ισραήλ, ενώ η ίδια δυσκολεύεται να κατανοήσει τον καημό των γονιών της, που τον έρωτά τους τσάκισε η βία της χιτλερικής κατοχής.
Ένα ευαίσθητο ιστορικό μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή το δικαίωμα της διαφοράς του Άλλου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ασχημος, μαυριδερός, βρόμικος, παμπόνηρος, πλεονέκτης και φιλάργυρος έως θανάτου. Αυτά είναι, στον έναν ή τον άλλο βαθμό, τα κυρίαρχα στερεότυπα για τους Εβραίους που συναντώνται στην παγκόσμια λογοτεχνία, μη εξαιρουμένης της ελληνικής. Στην εξαιρετική μελέτη της για το ποια είναι η εικόνα του Εβραίου στη νεοελληνική λογοτεχνία, η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου τα έχει δει και τα έχει γράψει όλα. Σημειώνει βέβαια πως μετά το Ολοκαύτωμα η εικόνα αλλάζει, αλλά μ' έναν τρόπο που, αν τον ψάξεις καλύτερα, δεν απέχει πάρα πολύ από τα γνωστά στερεότυπα. Το θύμα Εβραίος παθαίνει ό,τι παθαίνει από τον κυρίαρχο και πανούργο θύτη-Γερμανό ναζί από το ξερό του το κεφάλι. Αντί ν' αντισταθεί, να κάνει κάτι να σωθεί, συσπειρώνεται στη φωλιά του και περιμένει το μοιραίο.

Το μυθιστόρημα του Βασίλη Μπούτου «Η συκοφαντία του αίματος», που αναφέρεται στον αφανισμό των Εβραίων της Κέρκυρας, μοναδικό στο να τολμήσει να ξεσκεπάσει τα καλώς κουκουλωμένα, κάκιστα κείμενα, απλώς επιβεβαιώνει τον κανόνα. Η απίστευτη μάλιστα αντίδραση των Κερκυραίων απέναντι σε μυθιστόρημα και συγγραφέα, πριν από μερικά χρόνια, έδειξε και κάτι ακόμη χειρότερο: Πως εξήντα χρόνια μετά κάποιοι θέλουν να παραμείνουν τα στόματα κλειστά όσον αφορά το χαμό τόσων χιλιάδων συμπατριωτών τους. Από μια ρομαντική, αλλά σαφώς θετική πλευρά παρουσιάζει τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης η Λία Μεγάλου Σεφεριάδη στο μυθιστόρημά της «Γλυκειά ανοιξιάτικη βραδιά».

Ο μόνος από τους Νεοέλληνες λογοτέχνες που αντιμετωπίζει ισότιμα, και με απέραντη ανθρωπιά, τούς με τόσο φρικτό τρόπο χαμένους Εβραίους συμπατριώτες του είναι, αναμφισβήτητα, ο Γιώργος Ιωάννου.

Υπάρχει ωστόσο σ' όλα αυτά τα συμπεράσματα μια δική μου παρατήρηση: Ο,τι λογοτεχνικό έχει γραφτεί έως σήμερα, με πρωταγωνιστές ή δευτεραγωνιστές Εβραίους, ανήκει σε μη Εβραίους, ούτε καν εβραϊκής καταγωγής, Νεοέλληνες συγγραφείς. Οι εξαιρέσεις δεν φτάνουν ούτε τα δάχτυλα του ενός χεριού. Η Νίνα Ναχμία είναι μία από αυτούς. (Να κάνω εδώ μνεία και στον πρόωρα χαμένο Θεσσαλονικιό Αλμπέρτο Ναρ.)

Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι στις ελάχιστες αυτές εξαιρέσεις οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έχουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η Θεσσαλονίκη δικαίως ονομαζόταν «Δεύτερη Ιερουσαλήμ», αφού σ' αυτήν ήταν εγκαταστημένη η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Κι όχι μόνο ζούσε, αλλά διέπρεπε τα μάλα. Να υπενθυμίσω ότι οι σεφαραδίτες Εβραίοι που είχαν έρθει από την Ισπανία το 1492, όταν η Θεσσαλονίκη προσαρτήθηκε στην Ελλάδα, αποτελούσαν το πρώτο, πληθυσμιακά, εθνοτικό στοιχείο της πόλης [61.439]. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, από τη μια, δημιουργούν έναν γερό αστικό και μεγαλοαστικό πυρήνα που εκφράζεται προς κάθε κατεύθυνση, σαφώς ευρωπαϊκών προδιαγραφών, (όμοιός του δεν υπάρχει στην παλιά Ελλάδα), και από την άλλη, θέτουν τα θεμέλια του εργατικού βαλκανικού σοσιαλιστικού κινήματος με τη δημιουργία της Φεντερασιόν από τον Αβραάμ Μπεναρόγια. Αυτός ο σπουδαίος κόσμος που έδινε στη Θεσσαλονίκη τον ευρωπαϊκό της αέρα, θα εξολοθρευτεί σχεδόν σύσσωμος το 1943, συρόμενος στα ναζιστικά στρατόπεδα, μ' έναν αμφιλεγόμενο, και αρκετά ακατανόητο τρόπο. Ενα Ολοκαύτωμα που θα μπορούσε εν μέρει να είχε αποφευχθεί; Τα ερωτήματα μένουν έως σήμερα μετέωρα. Η πρόσφατη ανακάλυψη των επιταγών που δόθηκαν από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης ως λύτρα στο διοικητή της γερμανικής διοίκησης Μακεδονίας, Μαξ Μέρτεν, για την εξαγορά της υποχρεωτικής τους εργασίας, φωτίζει εν μέρει τη δραματική αυτή σελίδα της νεοελληνικής Ιστορίας.



Η ένοχη σιωπή



Η Νίνα Ναχμία έρχεται να καταθέσει τη δική της άποψη με τον τρόπο της λογοτεχνίας, αλλά και με τη συναίσθηση ότι μιλά για μια μεγάλη οικογενειακή τραγωδία, αφού το θέμα αφορά και τις προσωπικές της καταβολές. Το μυθιστόρημα ξεκινά από τη στιγμή που η Εντα, η βασική ηρωίδα, ξυπνά σ ένα νοσοκομείο του Παρισιού, όπου είχε μεταφερθεί από το στρατόπεδο Μπέργκεν Μπέλσεν μετά την πτώση του Γ' Ράιχ. Καθώς προσπαθεί να καταλάβει πού βρίσκεται αρχίζουν να έρχονται στο νου της εικόνες από το παρελθόν. Ετσι ο αναγνώστης μεταφέρεται κάποια χρόνια πίσω, συγκεκριμένα το 1939, όταν, στη Θεσσαλονίκη, η νεαρή Εντα ντε Μποτόν, γόνος ευκατάστατης σεφαραδίτικης οικογένειας, παντρευόταν τον, σχεδόν συνομήλικο και ομόθρησκό της Αλβέρτο. Οι εικόνες τρέχουν, διαδέχονται η μία την άλλη, επιστρέφουν στο νοσοκομείο του Παρισιού, για να ξαναφύγουν πάλι προς τα πίσω. Ο ευτυχισμένος γάμος μέσα σε μια ευημερούσα, πολυάριθμη εβραϊκή κοινότητα της προπολεμικής Θεσσαλονίκης, η έλευση του πρώτου παιδιού, της Ρέινα, ο πόλεμος, η συνθηκολόγηση, οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη και η έναρξη των διώξεων. Οσο ο μυθιστορηματικός χρόνος πλησιάζει προς την πρώτη εικόνα, την έναρξή του δηλαδή, τόσο το μυθιστόρημα ανοίγει και διακλαδώνει την πλοκή του. Ετσι παρακολουθούμε την απόφαση του Αλβέρτου να φύγει στο βουνό για να σωθεί, την Εντα να πείθεται από την εξαδέλφη της, Λιλιάνε, να παραδώσει την κόρη της σε καθολικό μοναστήρι και την ίδια να ξεφεύγει από το γκέτο χάρη στη μεγαλοψυχία ενός χωρικού. Εχοντας ισπανική υπηκοότητα φτάνει στην Αθήνα, στην ισπανική πρεσβεία, όπου τελικά οι Ισπανοί φασίστες του Φράνκο την παραδίδουν στους ναζί. Ανάμεσα σ' αυτά τα κεντρικά επεισόδια-αρμούς τού μυθιστορήματος, μπλέκονται κι άλλα που αφορούν άλλες περιπτώσεις Θεσσαλονικέων Εβραίων, ενώ στο τέλος η πλοκή αφήνει πίσω την πρώτη εικόνα και δείχνει τι απέγιναν οι πρωταγωνιστές μετά τον πόλεμο. Το μυθιστόρημα κλείνει με την αποκάλυψη πως την ιστορία της Εντας και του Αλβέρτου τη διηγείται στη γράφουσα η μεγάλη πια κόρη τους Ρέινα Ζιλμπέρτα. Αλλωστε το μυθιστόρημα είχε κυκλοφορήσει σε μια πρώτη μορφή το 1996 με τον τίτλο «Ρέινα Ζιλμπέρτα».

Η πλοκή του μυθιστορήματος, που αποδίδεται εν είδει κινηματογραφικών πλάνων, διακόπτεται, καθώς ένα άλλο επίπεδο έρχεται να την υποστηρίξει σχολιογραφικά. Εδώ η Ναχμία αφήνει τη λογοτεχνία κατά μέρος και αρχίζει να παραθέτει και να σχολιάζει τα ιστορικά γεγονότα, από την έναρξη του πολέμου έως τη στιγμή που οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης φορτώνονται στα βαγόνια του θανάτου. Η αγωνία της είναι ολοφάνερη: Από τη μια, προσπαθεί ν' απαντήσει στο ερώτημα γιατί οι Εβραίοι παραδίδονται ως πρόβατα επί σφαγή στους θύτες τους και από την άλλη, να ανατρέψει τα κάκιστα στερεότυπα που υπάρχουν γι' αυτούς. Ως προς το πρώτο σκέλος οι απαντήσεις αφορούν περισσότερο τον ψυχισμό και την κουλτούρα των Εβραίων, άρρηκτα συνδεδεμένη με τις θρησκευτικές τους παραδόσεις. «Πώς αφήσαμε τα πράγματα να φτάσουν ώς εδώ;» αναρωτιέται η Λιλιάνε Φερνάντεζ. «Η σιωπή είναι ενοχή και η ανοχή συνενοχή» πιστεύει ο Αλβέρτος, που υπερβαίνει την ψυχολογική ραστώνη των ομοθρήσκων του. Στο δεύτερο σκέλος, η συγγραφέας προτάσσει ένα εβραϊκό πρόσωπο δημιουργικό, φίλεργο, καλλιεργημένο, πνευματώδες, έξυπνο και αγαθό.

Απόδειξη, ο εκλεκτός εβραϊκός κόσμος της Θεσσαλονίκης και τα επιτεύγματά του. Ωστόσο η προσπάθειά της να υποστηρίξει τα δύο σκέλη την οδηγεί στην υπερβολή και, όχι λίγες φορές, σ' έναν υπερχειλίζοντα συναισθηματισμό, ό,τι χειρότερο για τη λογοτεχνία. Ακόμα όμως και μ' αυτά τα λογοτεχνικά ελλείμματα το μυθιστόρημα της Ναχμία είναι μια σημαντική κατάθεση και γι' αυτά που αποκαλύπτει και γι' αυτά που υπαινίσσεται. Προπαντός γιατί σπάει τα στερεότυπα κι ανοίγει νέους δρόμους για μια ελληνική εβραϊκή λογοτεχνία, για τη λογοτεχνία και τις αλήθειες της γενικότερα, πάνω σε θέματα που ακόμη και σήμερα μας καίνε.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/11/2005