Βιοπολιτική και Αντιεξουσία

Επιλέξαμε και παρουσιάζουμε στο ελληνικό κοινό μια συλλογή με πολύ πρόσφατα κείμενα και μερικές άκρως επίκαιρες βιβλιοκριτικές του θεωρητιού της Εργατικής Αυτονομίας Τόνι Νέγκρι, γραμμένα στη φυλακή της Ρεμπίμπια της Ρώμης, όπου εκτίει την ποινή του για τη συμμετοχή του στους κοινωνικούς αγώνες της δεκαετίας του '60 και του '70 στην Ιταλία. Συμπυκνώνουν και αναδεικνύουν θα μπορούσαμε να πούμε την τελευταία θεωρητική επεξεργασία εννοιών όπως αυτοκρατορία, βιοεξουσία, βιοπολιτική και πλήθος, που σε συνδυασμό με ορισμένες πρακτικές προτάσεις όπως το εισόδημα του πολίτη χωρίς προϋποθέσεις, η ελεύθερη μετακίνηση των ατόμων και η οργάνωση της μαζικής διανοητικότητας των άυλων εργατών, προσπαθούν να απαντήσουν στην καπιταλιστική αντεπίθηση του μεταφορντισμού και του μεταμοντέρνου κράτους.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην εποχή της συγκεντροποίησης της αγοράς και των μεγάλων εκδοτικών μονοπωλίων καλό είναι να θυμόμαστε τις μικρές ανεξάρτητες εκδοτικές προσπάθειες που αντιπροσωπεύουν μιαν άλλη φωνή και μια άλλη σχέση με το βιβλίο, που δεν υπόκειται στην επιδίωξη του κέρδους και της συσσώρευσης, αλλά σ' εκείνο που ήταν ο αρχικός σκοπός της παραγωγής και της διακίνησης βιβλίων: στη διασπορά των ιδεών. Το σκοπό αυτό υπηρετούν τα μικρά βιβλία της σειράς «Ελευθεριακή Κουλτούρα», που επιμελείται ο Παναγιώτης Καλαμαράς, στην οποία σήμερα παρουσιάζονται δύο σύντομες συλλογές από τα τελευταία κείμενα του Ιταλού θεωρητικού της αυτονομίας Toni Negri και του Γάλλου φιλοσόφου Gilles Deleuse.

Υπάρχουν δύο τρόποι να υπερασπιστεί κάποιος σήμερα τον καπιταλισμό. Ο ένας είναι βέβαια ο απερίφραστος και κυνικός τρόπος των νεοφιλελεύθερων θεωρητικών, οι οποίοι μιλούν με τα τρομοκρατικά μαθηματικά της αφηρημένης οικονομίας και δεν έχουν κανένα δισταγμό να ταυτίσουν την ανθρώπινη πρόοδο με τη ριζική ανισότητα, τις σχέσεις εκμετάλλευσης και ισχύος. Ο άλλος τρόπος είναι η σοσιαλδημοκρατική ρητορική της «δημοκρατίας», της «κοινωνίας των πολιτών» και του «επικοινωνιακά εξορθολογισμένου δημόσιου χώρου»· διότι, όπως εύκολα κάποιος καταλαβαίνει, όταν ανασυγκροτούμε τις πολιτικές σχέσεις εν κενώ, ανεξάρτητα από συγκεκριμένα κοινωνικά περιεχόμενα, αφήνουμε όλο το χώρο σε αυτά τα κοινωνικά περιεχόμενα, που συνίστανται πρακτικά από σχέσεις εκμετάλλευσης και χειραγώγησης, να αναπαράγονται όπως έχουν. Σε αυτόν ακριβώς τον τύπο ρητορικής αντιτίθεται το κύριο δοκίμιο του Toni Negri που έχει τον τίτλο «Βιοπολιτική και αντιεξουσία». Η έννοια του βιοπολιτικού σημαίνει ακριβώς τη συγχώνευση των πολιτικών διαδικασιών με τις παραγωγικές διαδικασίες που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες, υπερτεχνολογικοποιημένες και πληροφορικοποιημένες κοινωνίες ή, όπως θα μπορούσαμε να το πούμε με άλλα λόγια, την απώτατη ταύτιση του εργοστασίου με το σύνολο της κοινωνικής ζωής. Από αυτή την ανάλυση ο Negri συνάγει την έννοια του κοινωνικού εργάτη -που είναι όχι μόνον ο κανονικά εργαζόμενος αλλά και ο μετανάστης και ο περιστασιακά απασχολούμενος και ο άνεργος- και δυνάμει αυτής οδηγείται στο πολιτικό αίτημα της θέσπισης κοινωνικού μισθού για όλα τα μέλη της κοινωνίας, ανεξαρτήτως της συμμετοχής τους στην αγορά εργασίας.

Ο τόμος συνοδεύεται από ένα κείμενο με τίτλο «Ιταλία-Ευρώπη», που είναι στην ουσία μια απόπειρα ανασκόπησης του κοινωνικού τοπίου από τα χρόνια του '60 μέχρι σήμερα, και μια απόπειρα, εν πολλοίς αυτοβιογραφική, διεκδίκησης του επαναστατικού παρελθόντος της Ιταλίας από το '68 και μετά. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Negri γράφει σήμερα από τις φυλακές Ρεμπίμπια της Ρώμης όπου εκτίει την ποινή του για τη συμμετοχή του στους αγώνες της Εργατικής Αυτονομίας στην Ιταλία της δεκαετίας του '70, αγώνες τους οποίους ένα ρεφορμιστικό καθεστώς, με τη σύμπραξη όλου του κατεστημένου πολιτικού φάσματος, θέλησε να ποινικοποιήσει υπό την κατηγορία της «τρομοκρατίας». Ο τόμος περιέχει ακόμη μερικές βιβλιοκριτικές για έργα σημαντικά, όπως του Franz Fanon, του Walter Benjamin, του Roland Barthes και του Luc Boltanski, των οποίων το περιεχόμενο ανασυγκροτείται με οξυδέρκεια στο ειδικό συμφραζόμενο των σημερινών μορφών του παγκόσμιου καπιταλισμού. Γραμμένα όλα μέσα στην τελευταία τριετία, τα κείμενα αυτά του Negri αντιπροσωπεύουν την πιο επίκαιρη μαρτυρία μιας σκέψης που αρνείται να επικυρώσει την αυταπάτη ότι ο κοινωνικός πόλεμος τελείωσε, ενός θεωρητικού, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ως ο σημαντικότερος πραγματικός κληρονόμος του Antonio Gramsci.

Το βιβλίο στο όνομα του Gilles Deleuse είναι μάλλον ένας αναμνηστικός τόμος επ' ευκαιρία του θανάτου του φιλοσόφου (ο Gilles Deleuse αυτοκτόνησε το 1995, τρία χρόνια μετά το θάνατο του στενού φίλου και συνεργάτη του, ψυχιάτρου Felix Guattari). Περιέχει τρία κείμενα του ίδιου του Deleuse (το τρίτο από κοινού με τον Guattari, από το βιβλίο τους Mille Plateaux) κι ένα μικρό του σημείωμα για το θάνατο του Guattari, ενώ τα υπόλοιπα τέσσερα κείμενα (δύο από τα οποία του Toni Negri) είναι κείμενα για τον Deleuse, τα περισσότερα από το σύντομο αφιέρωμα στη μνήμη του που δημοσίευσε η ιταλική επιθεώρηση Derive Approdi, 9/10 το χειμώνα του 1996. Η επιλογή των κειμένων έχει γίνει με τρόπο ώστε να φωτίζεται κυρίως η πολιτική πλευρά του Deleuse, μια πλευρά όχι πάντοτε εμφανής στα μεγάλα φιλοσοφικά του έργα· ταυτόχρονα, η διασταύρωση αυτή των κειμένων ρίχνει ένα ενδιαφέρον βιογραφικό φως σε μία από τις φιλοσοφίες που σφράγισαν το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και μάλιστα από τη σκοπιά του λυκόφωτος: τη στιγμή που το έργο έχει πια συντελεστεί και η εποχή του παρέλθει και οι απολογισμοί γίνονται χαμηλότονα υπό τη σκιά του επερχόμενου τέλους.

Το κείμενο που δίνει το όνομά του στον τόμο είναι ένα αμιγώς πολιτικό γραπτό, που σε τίποτα δεν θυμίζει το ειδικό φιλοσοφικό λεξιλόγιο του Gilles Deleuse. Ξεκινάει από ένα τριμερές σχήμα του Michel Foucault, σύμφωνα με το οποίο οι κοινωνίες της κυριαρχίας (φεουδαρχία, παλαιό καθεστώς) έδωσαν τη θέση τους στις πειθαρχικές κοινωνίες (πρώιμος αστικός κόσμος, βιομηχανικές κοινωνίες) και αυτές με τη σειρά τους στις κοινωνίες του ελέγχου (όψιμος αστικός κόσμος, «μεταμοντέρνα» συνθήκη). Λαμβάνοντας αυτές τις τελευταίες ως πρότυπο της ισχύουσας πραγματικότητας, ο Deleuse προσπαθεί να κάνει κάτι που ισοδυναμεί με πολιτική ανάλυση περιγράφοντας μια σειρά από ομόλογες μεταβάσεις: από τους χώρους εγκλεισμού σε «υπερταχείες μορφές ελέγχου στον ανοιχτό χώρο»· από το εργοστάσιο στην «επιχείρηση»· από το σχολείο στη «διαρκή εκπαίδευση»· από το τυπωμένο νόμισμα στις «κυμαινόμενες ισοτιμίες»· από τις μηχανές ενέργειας, τέλος, στις «μηχανές τρίτου τύπου», μηχανές πληροφορικής και υπολογιστές. Με άλλα λόγια, έχουμε σήμερα σε αυτό το μοντέλο κοινωνίας την πιο αποτελεσματική διάχυση των μηχανισμών κυριαρχίας στο σύνολο του κοινωνικού σώματος -στην πραγματικότητα, ταύτιση των δύο.

Αντιλαμβάνεται αμέσως κανείς πόσο συμβατή είναι αυτή η ανάλυση της κοινωνίας του ελέγχου μ' εκείνο που ο Negri ονομάζει βιοπολιτική, συμπλοκή δηλαδή της πολιτικής χειραγώγησης με τη σφαίρα της παραγωγής και τις μοριακές κοινωνικές διεργασίες. Τούτη η συγγένεια στην ανάλυση των δύο στοχαστών δεν οφείλεται μόνο σε συγκυριακές αιτίες, δεδομένου ότι ο Deleuse και ο κύκλος του ήταν από τους διανοούμενους που περιέθαλψαν άμεσα τον Negri τα χρόνια της παρισινής του εξορίας και βρέθηκαν σε στενό διάλογο μαζί του· πηγαίνει μάλλον πολύ πιο βαθιά, στην κοινή τους επιρροή από μια εμμονοκρατική μορφή υλισμού, λίγο έως πολύ σπινοζικού τύπου, που θέλει να παρακάμψει το εγελιανό-διαλεκτικό στοιχείο του μαρξισμού και διατηρεί ισχυρούς κοινοτιστικούς αποήχους.

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ,
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2001