Τρία κείμενα για την ουτοπία

Η κίνηση του ουτοπικού προς το πραγματικό και, αντιστρόφως, η κίνηση του πραγματικού προς το ουτοπικό αποτελούν τους ιδρυτικούς όρους της ουτοπικής παρόρμησης και καθιστούν το κατάλοιπο του ανολοκήρωτου και την επιθυμία της περάτωσης και εκπλήρωσης σφαίρες αλληλένδετες, αλληλοεκχωρούμενες και αλληλοσυμπληρούμενες. Η κοινωνική διάσταση του ουτοπικού ως κριτικής και θεμελιώδους σχέσης "με την κρατούσα κατάσταση της ανθρωπότητας" συμφωνεί απόλυτα με τις φιλοσοφικές εναισθήσεις του Bloch στην αναζήτησή του μέσα στο ουτοπικό πνεύμα και στη δυναμική του ανολοκλήρωτου, την οποία ονομάζει "εξωτερική, κοσμική λειτουργία της ουτοπίας".
Είναι ακριβώς εξαιτίας αυτής της εξωτερικής, κοσμικής δυναμικής της ουτοπικής παρόρμησης που η ουτοπία φανερώνει ως εικονοποιία, ως εικόνα του πλεονάζοντος και του ουσιώδους.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Κριτική:

Ουτοπίες: πραγματικότητες μέσα στο πραγματικό

Φιλοσοφικά και πολιτικά συστήματα που έχουν συλληφθεί με μυθο-πλαστικούς όρους

Αν και η πλατωνική «Πολιτεία» θεωρείται η πρώτη ουτοπία, ο Διογένης ο Λαέρτιος μας πληροφορεί ότι υπάρχει το προηγούμενο της «Πολιτείας» του Αντισθένη, ιδρυτή της σχολής των Κυνικών. (Το έργο αυτό δεν διασώθηκε.) Εχει γραφτεί για τις ουτοπίες ότι είναι «κρατικά μυθιστορήματα», εννοώντας τους νέους όρους συλλογικότητας και το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης που προτείνουν. Ωστόσο, ο κατεξοχήν πυρήνας του ουτοπικού μοντέλου είναι η ίδια η ποίηση, ως μορφοποιητική ικανότητα και ως ακραία αναπαράσταση στη σκηνή της γλώσσας.

Η Ουτοπία, σαν εξιδανικευμένη εικονοποιία της ανθρώπινης εφευρετικότητας, δεν απειλείται από την αυταρέσκεια του ιδιωτικού, του προσωπικού, του περιορισμένου ονείρου - είναι το φως που χαρίζεται στην κοινότητα αλλά και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η ίδρυση ενός τέτοιου τόπου α-τοπου (ο οποίος με φιλοσοφικούς όρους σκιαγραφεί το «μη - Είναι - ακόμη»), τροφοδοτείται από την καρδιά ενός μαγικού κέντρου που δεν ενδιαφέρεται για την εκπλήρωση και την αποπεράτωση, αλλά κομίζει απλώς το κάλλος μιας αποκάλυψης, τη λάμψη και τη φωτεινή ενέργεια ενός σατόρι. Η «Πολιτεία» του Πλάτωνα, η «Μεροπίς Γη» του Θεόπομπου, η «Νέα Ιερουσαλήμ» του Αυγουστίνου, η «Πολιτεία του Ηλιου» του Καμπανέλα, η «Andromeda Nebula» του Εφρέμοβ, ως ουτοπικές παραστάσεις της ανθρώπινης συνείδησης, είναι «η εικόνα τού "τι πρέπει να υπάρχει"», όπως θα έλεγε ο Μάρτιν Μπούμπερ.

Τα κείμενα που φιλοξενούνται στον παρόντα τόμο ανήκουν σε Αγγλους συγγραφείς. Αν και έχουν καθαρά φιλοσοφική βάση και πολιτική σκέψη (αναφέρονται σε ηθικά συστήματα), γράφτηκαν με όρους μυθοπλασίας και τηρούν τους σχετικούς αφηγηματικούς κανόνες. Τρία νησιά -ουτοπικοί χώροι- και οι αντίστοιχες κοινωνίες τους είναι το ερέθισμα για να παρουσιαστούν είδη κοινωνικότητας και νέες οπτικές των δομών, των αξιών, των σχέσεων, των επιδιώξεων. Ωστόσο, οι αφηγητές δεν επιδιώκουν να οδηγήσουν τη φαντασία μας στο μη πραγματικό· μάλλον «θέτουν μια πραγματικότητα μέσα στο πραγματικό».

Το πρώτο κείμενο, με το όνομα «Ουτοπία», γράφτηκε από τον ίδιο τον εμπνευστή του όρου. Ο Thomas More (1487-1535) ουμανιστής, πολιτικός και νομικός, ήταν βαθιά θρησκευόμενος, μελετητής της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας. Εγραψε έργα κυρίως θεολογικού περιεχομένου. Η «Ουτοπία» του μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και βρήκε μεγάλη απήχηση στους κύκλους των ουμανιστών. Χρημάτισε σύμβουλος στην αυλή του Ερρίκου του Η', από τον οποίο τελικά φυλακίστηκε και καρατομήθηκε λόγω της αντίδρασής του στη βασιλική απολυταρχία. (Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο.)

Διαβάζοντας το κείμενο του Mοre για το ιδανικό νησί, το πρώτο που μου έρχεται στο νου είναι ότι εδώ πρόκειται για μια αλληγορία, η οποία, έμμεσα, ασκεί κριτική στο σύστημα της εποχής του, θέτοντας την Ουτοπία ως πρόταση ολοκληρωτικής αναδόμησης του υπάρχοντος - της σκέψης του πολιτεύματος, της κοινωνικής ζωής, των αξιών, των σχέσεων, των παραδεδεγμένων δομών.

Η επίδραση της «Πολιτείας» του Πλάτωνα είναι φανερή στην ανάπτυξη των επιμέρους ιδεών της «Ουτοπίας». Η ηθική του More αρχίζει να λάμπει, καθώς μετά τις πρώτες πληροφορίες για την κατάσταση του νησιού, προχωράει στην εσωτερική ρύθμιση των θεσμών που διέπουν την καρδιά του συστήματος. Οι σχέσεις της αδελφότητας προβάλλουν ως σταθερό πλαίσιο, πάνω στο οποίο διακινείται η όλη σύλληψη - το πνεύμα της κοινότητας, της ισοτιμίας, της ανεξιθρησκείας, της δικαιοσύνης, της μερικής απελευθέρωσης από την εργασία. (Πολλοί μελετητές έχουν επισημάνει ότι το κομμουνιστικό μοντέλο του Μαρξ μοιάζει με το ιδανικό σύστημα του Mοre.)

Στην Ουτοπία αυτή, η λογοκρατία συγκροτείται ως αντίθεση στην «παράλογη» πολιτική του χριστιανικού κόσμου της εποχής, όμως ο ίδιος ο χριστιανισμός παραμένει στη θέση του σαν σταθερό ηθικό υπόβαθρο. Η ιδέα του θείου (εσωτερική εποπτεία και διαμεσολάβηση για την τελείωση του ανθρώπου) μοιάζει να συμπληρώνει και να ολοκληρώνει το εξωτερικό θεσμικό πλαίσιο της κοινωνικής διάρθρωσης, συναποτελώντας με αυτό ένα ολοκληρωμένο μοντέλο «αγαθής» διαβίωσης.

Το δεύτερο κείμενο του τόμου είναι η ημιτελής «Νέα Ατλαντίδα», η οποία περιλαμβάνεται στο έργο του Francis Bacon, «Sylva Sylvarum». Ο Francis Bacon (1561-1626), νομικός, πολιτικός και φιλόσοφος, είχε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα σε όλα τα είδη του λόγου και πολύ πρωτοποριακές ιδέες. (Ως φιλόσοφος, άσκησε τη σημαντικότερη κριτική της εποχής του απέναντι στην τυπική λογική του Αριστοτέλη.) Στα βιβλία «Για το κύρος και την ανάπτυξη των επιστημών» και «Νέο Οργανο» εκφράζει τους καινούριους προσανατολισμούς της επιστήμης, η οποία από την Αναγέννηση και μετά στρέφεται προς τη μελέτη της φύσης ακολουθώντας την εμπειρική μέθοδο.

Η «Νέα Ατλαντίδα» επινοήθηκε για να παρουσιαστεί το πρότυπο μιας κοινότητας η οποία ιδρύθηκε με απώτερο σκοπό την ερμήνεια της φύσης και την παραγωγή μεγάλων έργων για το καλό της ανθρωπότητας. (Προφανής ο συσχετισμός με τη γνωστή Ατλαντίδα, έτσι όπως τη γνωρίσαμε στο έργο του Πλάτωνα). Η κοινότητα αυτή, διοικούμενη από πανάρχαιους νόμους, τοποθετείται σ' ένα νησί που επέζησε του κατακλυσμού. Ο λαός της Μπενσαλέμ (όπως την ονομάζουν οι αυτόχθονες) ζει απομονωμένος στο εν λόγω νησί, φροντίζει όμως να παρακολουθεί τα επιτεύγματα των άλλων ηπείρων και συντηρεί με ευλάβεια το χριστιανικό θρησκευτικό μοντέλο.

Το ιδεώδες της «αρίστης πολιτείας» ξεπροβάλλει εδώ μέσα από τα στοιχεία της ευγένειας, της αγνότητας και του σωκρατικού ήθους των κατοίκων της Μπενσαλέμ. Το αίσθημα του δικαίου -απόρροια παιδείας- μοιάζει να είναι ο απόλυτος ρυθμιστής όλων των συμπεριφορών. Κατά τ' άλλα, όσον αφορά την εξωτερική διάρθρωση, παρακολουθούμε έναν λαό που έχει δημιουργήσει σημαντικά έργα υποδομής σε κάθε τομέα, που διαθέτει γνώση και τεχνικό εξοπλισμό, που ασχολείται με τη φυσική, τη μηχανική, την ορυκτολογία, την αστρονομία, τη χημεία, τη φαρμακευτική, τη φυτολογία, τη ζωολογία, τις βιολογικές καλλιέργειες, τα πειράματα και τις έρευνες. Τα πάντα κινούνται μ' έναν πυρετό δημιουργικότητας και μεθόδου.

Ο Bacon θέλησε να μεταγγίσει την ουσία του φιλοσοφικού του έργου σε μια μυθιστορηματική εκδοχή, για να καταθέσει συμπυκνωμένα τις ιδέες του σχετικά με τον προοδευτικό και επαναστατικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η επιστήμη μέσα στην κοινωνία. Ετσι η Ουτοπία του, παρά την ισχυρή παρουσία της θρησκείας, είναι καθαρά επιστημονική.

Στον Henry Neville (1620-1694) ανήκει το τρίτο κείμενο του τόμου «Η Νήσος των Πάιν». Εδώ η Ουτοπία παρουσιάζεται μέσω του ιδεώδους της φυσιοκρατίας. Ο Neville, συγγραφέας με δημοκρατικές πεποιθήσεις, κατηγορήθηκε για προδοσία και εξορίστηκε, λόγω της διαμάχης του με τον Οίκο των Στούαρτ. Εγραψε πολλές σάτιρες- η πιο γνωστή είναι «Το Κοινοβούλιο των Γυναικών».

Ο Neville με ανάλαφρο πνεύμα μάς μιλάει για ένα νησί κοντά στη Μαδαγασκάρη, το οποίο έχει αποικηθεί από ομάδα Αγγλων ναυαγών. Η πολυπληθής κοινωνία που δημιουργείται σταδιακά, δεν διαθέτει καμία απολύτως δομή, ούτε και λειτουργικές ρυθμίσεις, διότι οι άνθρωποι της ζουν την απόλυτη φυσικότητα. Εδώ αναβιώνει το παλιό θρησκευτικό ιδεώδες περί Παραδείσου, όπου η ομορφιά -η Φύση ως κάλλος και ως τροφός- χαρίζεται σε όλους εξίσου.

Η απουσία της εργασίας απαλλάσσει τους κατοίκους από κάθε αναγκαιότητα οργάνωσης, η οποία θα μπορούσε να θεσμίσει Πόλη και νομοθετικό πλαίσιο. (Ισχύει μόνον ένας νόμος σε σχέση με το ζευγάρωμα.) Ωστόσο φαίνεται ότι η εν λόγω κοινωνία πάσχει ακριβώς εξαιτίας της φυσικότητάς της: κάπου εκεί παραμονεύουν τα ένστικτα (ως γνωστόν, η Φύση αναιρεί τον Λόγο). Είναι λοιπόν αναγκαία μια ηθική θέσμιση και αυτή τίθεται διά μέσου των αρχών του Παλαιού Κόσμου- της θρησκείας: η υποχρεωτική ανάγνωση της Βίβλου γίνεται ο εξισσοροπιστής των ενστίκτων και ο απολογητής της ηθικότητας.

Είναι φανερό ότι και τα τρία κείμενα έχουν έναν κοινό πυρήνα - την εποπτεία του θείου ως διαχειριστή των αναλλοίωτων αξιών. Οσο για το κοινό ιδεολογικό τους πλαίσιο, ας συνοψίσουμε: η ζωή μέσα στην κοινότητα απαιτεί μέρος από την παραχώρηση του ατόμου προς την κοινή τάξη· η ηθικότητα αρχίζει με συνεταιρισμό, με αλληλοσυμπλήρωση, με οργάνωση· το τελικό μέτρο είναι η ευημερία της ομάδας.

Αυτά ακριβώς τα ζητήματα θέτουν οι ουτοπίες λίγο μετά την Αναγέννηση, για να τροφοδοτήσουν αργότερα συστήματα καθαρά πολιτικά - τις ουτοπίες του Οουεν, του Φουριέ, του Ανφαντέν, του Κοντ.

Ωστόσο, μια φράση του Πλάτωνα μεταθέτει το στίγμα της ουτοπίας από το συλλογικό πλαίσιο σ' έναν δημιουργικό χώρο μέσα στην ατομική συνείδηση:«Στον ουρανό έχει κατατεθεί το σχέδιο μιας τέτοιας πόλεως και όποιος επιθυμεί μπορεί να το παρατηρήσει, και, παρατηρώντας, να κυβερνήσει τον εαυτό του σύμφωνα με το έργο αυτό». Τίθεται εδώ η ίδια η δυνατότητα του «κειμένου», του οποίου η αξία προβάλλει ανεξάρτητα από κάθε νομική και ηθική επιβολή, διά μέσου της ελευθερίας, ώστε να επιδράσει στην ύπαρξη σαν εσωτερικός ρυθμιστής, ποιητής και αναμορφωτής.

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/06/2007