Η τέχνη του βίου

Στην εποχή μας η φιλοσοφία λογίζεται μάλλον ως θεωρητική επιστήμη παρά ως πρακτική ή τρόπος ζωής. Στην αρχαιότητα, ωστόσο, ο Σωκράτης εφοδίασε τους Έλληνες και τους Ρωμαίους φιλοσόφους με το πρότυπο του γνήσιου φιλοσοφικού βίου. Η Ιδέα του φιλοσοφικώς ζην, και η φιλοσοφία ως τέχνη του βίου, αν και παραμελημένη σήμερα από τους επαγγελματίες φιλοσόφους, έχει επιβιώσει το έργο μεγάλων σύγχρονων στοχαστών όπως ο Μονταίνι, ο Νίτσε καιι ο Φουκώ. Και οι τρεις χρησιμοποίησαν τον φιλοσοφικό στοχασμό ως ένα μέσο αυτοκαθορισμού· και οι τρεις τον αξιοποίησαν για να διερευνήσουν με ποιόν τρόπο αξίζει πραγματικά να βιώνεται η ζωή. Υπέρμαχοι της ατομικότητας, αφοσιωμένοι στην ιδέα της θεμελίωσης ενός αυθεντικού και ανεπανάληπτου βίου, οι φιλόσοφοι αυτοί έγραψαν σε ένα απολύτως προσωπικό, άμεσα αναγνωρίσιμο και μοναδικό ύφος -και αυτή ακριβώς η έμφασή τους στο ύφος ήταν ο λόγος που πολλοί ομόλογοί τους τους αμφισβήτησαν, αν δεν τους απέρριψαν. Γιατί όμως, όλοι αυτοί οι φιλόσοφοι επιστρέφουν, όπως και οι αρχαίοι πρόδρομοί τους, στο σωκρατικό πρότυπο; Γιατί χρειάζονται κάποιο πρότυπο; Και γιατί ο Σωκράτης, όπως αναδεικνύεται από τους πλατωνικούς διαλόγους, είναι τόσο κατάλληλος ως πρότυπο; Η απάντηση βρίσκεται στην ειρωνεία που χαρακτηρίζει τον Σωκράτη σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες των πλατωνικών διαλόγων και σε μια μάσκα που εμποδίζει να δει κανείς τι κρύβεται πίσω της - πίσω από την ειρωνεία μπορεί να κρύβονται τα πάντα ή τίποτα. Το πώς βίωσε τη ζωή του ο Σωκράτης, τι τον ενέπνευσε ή τον βοήθησε, ποτέ δεν εξιχνιάστηκε, ποτέ δεν προτάθηκε καμιά σχετική εικασία, πειστική ή όχι. Ο Σωκράτης παραμένει μια σιωπηλή, διφορούμενη μορφή, που επιβάλλει στους αναγνώστες, αρχίζοντας από τον ίδιο τον Πλάτωνα, να συνθέσουν τη δική τους, προσωπική εκδοχή για το πρόσωπό του. Ωστόσο, ο Σωκράτης δείχνει παραδειγματικά την οδό προς την παγίωση ενός ατομικού τρόπου ζωής, ενός τρόπου που δεν θα αναγκάσει τους οπαδούς του να επαναλάβουν τον βίο του δασκάλου τους, αλλά θα τους ωθήσει να αναζητήσουν τον δικό τους, εντελώς προσωπικό δρόμο προς το αυθεντικώς ζην.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον είναι σήμερα, ως γνωστόν, από τα πιο ανθηρά κέντρα ελληνικών σπουδών, τόσο των κλασικών όσο και των νεοελληνικών, στις ΗΠΑ. Ανάμεσα στο ελληνικό δυναμικό αυτού του πανεπιστημίου πρέπει να συγκαταλέγεται κατεξοχήν ο ελληνοεβραϊκής καταγωγής Αλέξανδρος Νεχαμάς, καθηγητής της φιλοσοφίας και της συγκριτικής φιλολογίας, ο οποίος στο αμερικανικό κοινό τουλάχιστον είναι περισσότερο γνωστός από το βιβλίο του, Nietzsche: Life as Literature (1985). Ο καθηγητής Νεχαμάς ωστόσο έχει ασχοληθεί αρκετά ειδικά και με το πλατωνικό έργο, ενασχόληση της οποίας καρποί ήταν, εκτός των άλλων, και δύο σχολιασμένες μεταφράσεις του Φαίδρου και του Συμποσίου. Το βιβλίο αυτό, με το οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά, είναι το τελευταίο του έργο (εκδόθηκε το 1998 από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια) και όπως φαίνεται αποτυπώνει την πιο ιδιοσυγκρασιακή του, και κάπως εκλεκτικιστική, προσέγγιση στη φιλοσοφία: προσέγγιση η οποία αντιλαμβάνεται την τελευταία ως μια εξεχόντως ατομική «τέχνη του βίου».

Η ιδέα αυτή υποβάλλεται ήδη, βέβαια, από τον τίτλο του προηγούμενου βιβλίου του για τον Νίτσε. Εδώ θα διατυπωθεί ακόμη πιο απερίφραστα: ο καθηγητής Νεχαμάς επιλέγει ο ίδιος μια προσέγγιση στο στοχασμό, περισσότερο συγγενή προς την τέχνη παρά στη φιλοσοφία με την κλασική έννοια του όρου, όπως τονίζει, η οποία ενδιαφέρεται όχι να παραγάγει ένα συνεκτικό σύστημα «αληθειών» ξεκινώντας από λίγες πρώτες αρχές αλλά προπαντός να δημιουργήσει μια «ωραία» ζωή για το ίδιο το στοχαζόμενο υποκείμενο κι έναν ολοκληρωμένο εαυτό (ή χαρακτήρα) που δεν θα μοιάζει με κανενός άλλου. Στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι οπωσδήποτε λίγοι εκείνοι που χρησιμοποίησαν με αυτό τον τρόπο το στοχασμό, και αρχέτυπό τους πρέπει να θεωρηθεί βεβαίως ο ίδιος ο Σωκράτης. Ο συγγραφέας λοιπόν στέκει να εξετάσει εδώ κάπως διεξοδικά το σωκρατικό παράδειγμα, κι εν συνεχεία προχωρεί να συστήσει μια επιλεκτική γενεαλογία κάποιων στοχαστών οι οποίοι, συνομιλώντας αμφίθυμα με το σωκρατικό πρότυπο, αφιέρωσαν όλη τους τη διανοητική προσπάθεια σε τούτη την ιδιόρρυθμη επιμέλειαν εαυτού: συγκεκριμένα τον Montaigne, τον Νίτσε και τον Michel Foucault.

Ο Αλ. Νεχαμάς τονίζει, όπως όλη σχεδόν η σύγχρονη έρευνα, τη διάκριση ανάμεσα σε πρώιμο και όψιμο πλατωνικό έργο: στο πρώτο θεωρείται ότι αναπαρίσταται περισσότερο πιστά η φυσιογνωμία του Σωκράτη ως κριτικού - απορρητικού συζητητή, που ο ίδιος απέχει από κάθε δογματική βεβαιότητα, ενώ στο δεύτερο αρχίζει η σταδιακή κατασκευή ενός μεταφυσικού συστήματος που ο ίδιος ο Πλάτων βάζει στο στόμα του διδασκάλου του, προκειμένου να τον ερμηνεύσει. Εστιάζοντας το ενδιαφέρον κατεξοχήν στους πρώιμους διαλόγους, ο καθηγητής Νεχαμάς υποδεικνύει ότι εκεί ακριβώς είναι που εμφανίζεται ο Σωκράτης ως στοχαστής της «τέχνης του βίου», στο βαθμό που όλη του η προσοχή είναι προσηλωμένη στο ερώτημα τού πώς πρέπει κάποιος να ζει τη ζωή του, παραδέχεται όμως ότι δεν κατέχει καμία θετική γνώση που θα τον καθοδηγούσε με ασφάλεια ως προς αυτό. Χωρίς ωστόσο να κατέχει καμία τέτοια θετική γνώση, ο Σωκράτης παρά ταύτα έζησε έναν τέλειο βίο. Πώς έγινε αυτό δυνατό; Θέτοντας με αυτό τον τρόπο το ερώτημα, ο συγγραφέας οδηγείται στην ανάλυση εκείνου που αντιλαμβάνεται ως καρδιά της σωκρατικής ειρωνείας - και είναι μια ειρωνεία διπλή, η οποία εκθέτει τόσο τους συνομιλητές του Σωκράτη όσο και τον ίδιο του τον μαθητή, τον Πλάτωνα, αφού ούτε οι μεν ούτε ο δε έχουν τρόπο να μάθουν αν η «άγνοια» του Σωκράτη είναι απλώς προσποιητή, άρα πίσω της κρύβεται μια ορισμένη γνώση, ή αν η προσποιητή του άγνοια συνιστά η ίδια προσποίηση, και πίσω της δεν υπάρχει παρά ένα αβυθομέτρητο κενό, η αναπάντητη απορία και ο διαρκής αυτοσχεδιασμός του Σωκράτη. Σε τούτη τη μακροσκελή ανάλυση της σωκρατικής ειρωνείας, ο Αλ. Νεχαμάς θα παραβάλει μια συγγραφική ειρωνεία του ίδιου του Πλάτωνα (ένα παράλληλο της οποίας διαβλέπει μάλιστα και στον Thomas Mann): μια ορισμένη σκηνοθεσία που έχει ως θύμα εντέλει τον αναγνώστη, ο οποίος πιστεύει ότι βρίσκεται από την πλευρά του Σωκράτη, ενώ στην πραγματικότητα βρίσκεται στη θέση των παγιδευμένων συνομιλητών του.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας επέλεξε να συζητήσει τα παραδείγματα των Montaigne, Νίτσε και Foucault επειδή αυτοί, μεταξύ των σπανίων περιπτώσεων φιλοσόφων της «τέχνης του βίου», έλκονται κατά έναν αντιφατικό τρόπο από το παράδειγμα του Σωκράτη: αντιφατικό, επειδή το δίδαγμα του Σωκράτη -όπως τουλάχιστον το ερμηνεύει εδώ ο συγγραφέας- είναι ακριβώς το να μη μιμείσαι κανέναν, να επιλέξεις έναν τρόπο ζωής εξόχως ατομικό και να φτιάξεις τον εαυτό σου σαν έργο τέχνης. Ιδίως η πραγμάτευση του Michel Foucault είναι εξαιρετικά περιεκτική και ενδιαφέρουσα, αφού ο Αλ. Νεχαμάς θεωρεί απαραίτητο να ανασυνθέσει το σύνολο της σκέψης του και ειδικά σε ό,τι αφορά τις διαδοχικές θεωρητικές κατασκευές του υποκειμένου.

Δεν ξέρω αν είναι απλώς δική μου οφθαλμαπάτη, αλλά τούτη η ενδοκειμενική σχέση που τόσο αριστοτεχνικά πλέκει ο καθηγητής Νεχαμάς μέσα σε μια ορισμένη φιλοσοφική παράδοση με παραπέμπτει έντονα σε κάτι γνωστό από αλλού. Διαβάζουμε, ακριβώς: «Εκείνο που μαθαίνει ο Montaigne από τον Σωκράτη είναι ότι το να τον ακολουθήσει σημαίνει να γίνει διαφορετικός απ' αυτόν. Το να ασκεί κανείς την τέχνη του βίου σύμφωνα με το πρότυπο του Σωκράτη αποδεικνύεται, άλλη μια φορά, ότι σημαίνει τη δημιουργία ενός εαυτού τόσο διαφορετικού από εκείνον του Σωκράτη όσο διαφορετικός ήταν ο Σωκράτης από τους υπόλοιπους του κόσμου του» (σ. 40). Αυτή η σπαρακτικά αντιφατική εντολή, ήδη ψυχαναλυτικά επισημασμένη, του πατέρα προς τον γιο μέσα στο οιδιπόδειο τρίγωνο: «Γίνε σαν κι εμένα! Μη με μιμείσαι!», δεν είναι εκείνη ακριβώς την οποία μετέφερε κειμενικά ο Harold Bloom στην Αγωνία της επίδρασης ως σχέση του νέου ποιητή προς το ποιητικό του πρότυπο, τον ισχυρό προκάτοχό του; Παρότι το όνομα του Harold Bloom δεν αναφέρεται πουθενά στο βιβλίο, μπαίνει κανείς στον πειρασμό να σκεφτεί ότι ο συγγραφέας εδώ μεταγράφει στο πεδίο της φιλοσοφίας μια θεωρία της ποιητικής επίδρασης που τόσο πολύ -και ίσως κάπως αδικαιολόγητα- εντυπωσίασε την αγγλόφωνη κριτική των ημερών μας.

Εν πάση περιπτώσει, το βιβλίο του Αλέξανδρου Νεχαμά έχει πολλές αρετές μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται η κομψότητα του ύφους, συνδυασμένη με άκρα νοηματική διαύγεια και με την -τόσο ασυνήθιστη για τον εξοικειωμένο με το ύφος της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας!- απλότητα της καθημερινής κουβέντας... Από εκεί και πέρα, όμως, ανοίγονται μεγάλα και δυσεπίλυτα φιλοσοφικά προβλήματα, τα οποία η πραγμάτευσή του μοιάζει να υπεκφεύγει με προσποιητή άνεση. Η ιδέα ότι μπορώ να «επιλέξω τον εαυτό μου» ξαναφέρνει στο προσκήνιο μια εξαιρετικά παρωχημένη, φιλελεύθερη αντίληψη της ατομικότητας που μόνο ειρωνικά μπορεί να ηχήσει στις συνθήκες της υπερδιευθυνόμενης εμπορευματικής κοινωνίας του όψιμου καπιταλισμού. Εν πρώτοις υπάρχει το ζήτημα των φυσικών παραμέτρων σε αυτό που ονομάζουμε εαυτό ή υποκείμενο, και αυτές πρέπει να θυμόμαστε ότι επ' ουδενί είναι απεριόριστα κατασκευάσιμες. Ο Νίτσε το εγνώριζε τούτο πολύ καλά και ο amor fati έχει κυρίως την έννοια της επανασύνδεσης με ένα βουλητικό υπόστρωμα που δεν ελέγχεται από τους ορθολογικούς μηχανισμούς του υποκειμένου - μπορεί ήδη να διαβαστεί ως μια δραματικότερη διατύπωση εκείνου που ο Μαρξ ονόμαζε «επίγνωση της αναγκαιότητας». Ο τρόπος που ο Montaigne συζητάει τη «φύση» δείχνει επίσης οξεία επίγνωση του προβλήματος. Οσο για τον Foucault, η ταλάντευσή του ανάμεσα σε δύο ακραίες θέσεις, αυτήν της απεριόριστης ετερονομίας που διαπνέει το πρώιμο έργο του κι εκείνη της ανεμπόδιστης αυτοδημιουργίας που τον θέλγει στο τέλος της ζωής του, δείχνει απλώς την αδυναμία του να βρει την ορθή διαλεκτική διαμεσολάβηση που φωτίζει το καθεστώς της υποκειμενικότητας στις σύγχρονες κοινωνίες. Υπάρχει ως εκ τούτου το άλλο κεφαλαιώδες ζήτημα: είναι δυνατό να διερωτηθώ πάνω στις δυνατότητες «ελεύθερης» δημιουργίας του εαυτού μου χωρίς έναν διεξοδικό στοχασμό πάνω στους ειδικούς κοινωνικούς σχηματισμούς που παρέχουν τα μέσα ή θέτουν τα όρια σε ένα τέτοιο έργο - για μένα όσο και για όλους τους άλλους; Δεν υπάρχει καμία απολύτως ηθική ερωτηματοθεσία που θα μπορούσε να παρακάμψει τη σφαίρα του πολιτικού (ο Πλάτων το εγνώριζε ήδη καλά, όσο και ο «πρώιμος» Σωκράτης) - και ο μεταμοντέρνος ατομικισμός της «αισθητικής αυτοπραγμάτωσης» είναι μάλλον μια light εκδοχή της φιλοσοφίας προς χρήση των εύπορων μεσοαστικών στρωμάτων.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/09/2001