0
Your Καλαθι
Τα παιδικά μου χρόνια
Περιγραφή
Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει παιδική ηλικία και δεν είναι λίγοι οι ηλικιωμένοι που αναγνωρίζουν πως ό,τι καλύτερο έζησαν είναι τα χρόνια της ηλικίας αυτής. Συχνά, μάλιστα, μπροστά σε θεαματικά ώριμες καλλιτεχνικές και πολιτικές καριέρες, αισθανόμαστε να τους δημιουργείται μια άλλη προοπτική ή ακόμα και να αθωώνονται οι δημιουργοί τους, μόλις πληροφορούμαστε τα παιδικά τους χρόνια. Με πλοηγό το στίχο του Γιώργου Σαραντάρη "Κατάγομαι από τα παιδικά μου χρόνια / όπως από μια χώρα", σκεφτήκαμε πως μια έρευνα με θέμα αποκλειστικά τις αναμνήσεις από την παιδική ηλικία δημιουργών που έχουν ήδη συμπληρώσει το 70ό έτος της ηλικίας τους θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον. Δημιουργοί από το χώρο του πνεύματος, της συγγραφής, του θεάματος και της πολιτικής, που οι αναμνήσεις των παιδικών τους χρόνων, στο σύνολό τους, δεν αποκλείεται να μας επιτρέψουν να κατανοήσουμε καλύτερα τη νεοελληνική πραγματικότητα. Με την έννοια ότι, καθώς οι αναμνήσεις αυτές απηχούν τις αναμνήσεις ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, η σημερινή ζωή εμφανίζεται υποχείρια των τραυμάτων που δέχτηκαν σε ανύποπτους χρόνους πρωταγωνιστές του ελληνικού προσκηνίου.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Για τη σημασία της παιδικής ηλικίας, γενικά, είναι περιττό να πούμε οτιδήποτε. Ο ρόλος της είναι γνωστός -ορισμένες φορές μάλιστα υπερτονισμένος· τόσο, που καταντάει ενοχλητική η σπουδή ορισμένων να εξηγήσουν περίπου τα πάντα καταφεύγοντας σε, αμφίβολες, ερμηνείες που έχουν την έδρα τους σ' αυτήν.
Δεν συμβαίνει αυτό στο ανά χείρας βιβλίο. Ο Θ. Νιάρχος, συλλέγοντας τις αντίστοιχες μαρτυρίες από σημαίνοντα πρόσωπα της πολιτισμικής, πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, δεν επιχειρεί να εξηγήσει καταφεύγοντας σε ψυχαναλυτικού τύπου σχήματα, αλλά να καταγράψει· όχι να αποδείξει, μα να δείξει.
Πρώτα απ' όλα, όμως, το είδος του βιβλίου απαιτεί την ακριβή περιγραφή του:
Πρόκειται για μια σειρά συνομιλιών (συνεντεύξεων) με 24 σημαντικά πρόσωπα απ' όλους τους χώρους της δημόσιας ζωής (στοχασμό, πολιτική, τέχνες και γράμματα) με θέμα την παιδική τους ηλικία. Πριν από κάθε συνομιλία προτάσσεται ένα σύντομο προλογικό σημείωμα του επιμελητή, που συστήνει, κατά κάποιον τρόπο, το πρόσωπο με το οποίο πρόκειται να συνομιλήσει. Το όλον πλαισιώνεται από, μονήρεις ή πολυπρόσωπες, φωτογραφίες των συνομιλητών, φωτογραφίες που από μόνες τους αναδιφούν την ιστορία του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
Τα πρόσωπα που συμμετέχουν σε αυτή την καταγραφή είναι, κατ' αλφαβητική σειρά, τα ακόλουθα: Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος, Μανώλης Γλέζος, Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, (η προσφάτως εκλιπούσα) Δέσπω Διαμαντίδου, Αλκη Ζέη, Μίκης Θεοδωράκης, Μιχάλης Κακογιάννης, Ιάκωβος Καμπανέλλης, Μένης Κουμανταρέας, Νίκος Κούνδουρος, Γιώργος Λαζάνης, Νικόλαος Ματσανιώτης, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Κώστας Μουρσελάς, Ζουζού Νικολούδη, Ζυλ Ντασσέν, Μαργαρίτα Παπανδρέου, Αδαμάντιος Πεπελάσης, Μάριος Πλωρίτης, Γεώργιος Ράλλης, Δόμνα Σαμίου, Ευγένιος Σπαθάρης, Παναγιώτης Τέτσης, Ελένη Χατζηαργύρη, πρόσωπα που και μόνον η αναφορά του ονόματός τους πιστώνει το εγχείρημα με την προοπτική της αίσιας έκβασής του.
Τα κείμενα, βέβαια, παρουσιάζουν την ποικιλομορφία που επιβάλλει η ποικίλη προέλευσή τους: από τον Αναστάσιο μαθαίνουμε, με τρόπο νηφάλιο, πώς έγινε η συνάντησή του με το Θείο ήδη κατά την εφηβεία του· από τον Γλέζο, τη σκληρή ζωή στη Νάξο τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και την -άγνωστη σ' εμάς- τραγωδία που έζησε το χωριό του, η Απείρανθος, το 1917 (και όπως σωστά σημειώνει ο επιμελητής, δεν μπορείς να κατανοήσεις την πασίγνωστη ηρωική του ενέργεια, αν δεν σου μιλήσει για τα παιδικά του χρόνια στο νησί)· στον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο χαίρεσαι το σοφό, ποικιλμένο, λαγαρό λόγο του· με τον Κώστα Μουρσελά περιδιαβαίνεις έναν κλειστοφοβικό, φτωχικό, μα όχι γι' αυτό λιγότερο μυθολογημένο Πειραιά, ενώ με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη ανεβαίνεις μαζί παλιομοδίτικες ελικοειδείς σκάλες, πατάς παλιά ξύλινα καλοστιλβωμένα πατώματα και ακούς τον αέρα να σφυρίζει στη Νάξο· ο Κουμανταρέας σε παίρνει από το χέρι για να βαδίσετε σε μια αξιοπρεπή αστική Αθήνα -την εποχή που η πλατεία Βικτωρίας και η Κυψέλη ήταν ακόμη αστικές γειτονιές-, ενώ δεν μπορείς να μη συγκινηθείς μαθαίνοντας πως για τον Μ. Θεοδωράκη το πρώτο του βιβλίο ήταν ο έναστρος καλοκαιρινός ουρανός της Μυτιλήνης.
Εδώ ας μας επιτραπεί μια μεροληψία: ορισμένοι από τους συμμετέχοντες στον παρόντα τόμο συγγραφείς, θεατρικοί ή πεζογράφοι -Ζέη, Καμπανέλλης, Κουμανταρέας, Μουρσελάς-, διαφοροποιούμενοι από τους λοιπούς, εμφανίζουν ήδη στις αφηγήσεις τους έναν τόπο όχι απλώς ψυχικό, αλλά αφηγηματικό, όπου η ανάγκη για ανακοίνωση, ανάμεσα σε πολλές άλλες, δεν είναι η μικρότερη. Η γεμάτη γητειές, π.χ., ιστόρηση του Ιάκωβου Καμπανέλλη είναι χαρακτηριστικό δείγμα αυτού του πρώιμου αφηγηματικού τόπου.
Εκτός όμως από την εν σπέρματι αφηγηματική δυνατότητα, η συλλογή αυτών των κειμένων θίγει και το ζήτημα της νοσταλγίας, υπό διπλή έννοια μάλιστα: τόσο του αναγνώστη, που ανατρέχει σε εποχές μακρινές -που οι νεότεροι δεν μπορούν να τις υποψιαστούν καν-, όσο και των ίδιων των συμμετεχόντων, που επιστρέφουν σε απώτερες εποχές της ζωής τους.
Η νοσταλγία όμως, μετατρεπόμενη σε αντικείμενο της αφήγησης, πλουτίζεται έτι περαιτέρω: η «πραγματικότητά» της μετατοπίζεται σ' έναν φαντασιακό χώρο, ο οποίος επιτείνει το μυθικό της χαρακτήρα και την καθιστά διάπυρο αφηγηματικό υλικό, ικανό να συγκινήσει και την πιο δύσπιστη αναγνωστική συνείδηση. Οταν μάλιστα, όπως εδώ, αυτή η νοσταλγία έχει ως αντικείμενό της την παιδική ηλικία με τις γνωστές μυθολογημένες της διαστάσεις, τότε ο γυμνός, ασπούδαστος και ασχολίαστος αφηγηματικός τρόπος που είναι η συνέντευξη, αποκτά αξία λογοτεχνική, πλησιάζοντας ακόμα περισσότερο την αφηγηματική λειτουργία, και καθίσταται ανάγνωσμα ισάξιο με πιο κατεστημένες λογοτεχνικές μορφές.
Επιπλέον, το είδος αυτό των κειμένων, που εκ των πραγμάτων χρωματίζεται από το μικρό σκάνδαλο της αυτοβιογράφησης, απαιτεί ένα είδος απόστασης για να μη θολώσει ο καθρέφτης της αφήγησης.
Και όπως στην ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία, όπου, σε μια μοναδική για την περιπέτεια της αφήγησης συγκυρία, το αντικείμενο της αφήγησης ταυτίζεται με το υποκείμενο και διαμεσολαβητής και διαμεσολαβούμενο γίνονται ένα, έτσι κι εδώ, σ' αυτές τις σύντομες απόπειρες υποβοηθούμενης αυτοβιογράφησης, η απόσταση του ομιλούντος από τα περιγραφόμενα γεγονότα οφείλει να είναι αυτή που κρατάει ο συγγραφέας από το πραγματολογικό υλικό του. Και σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες τηρούν αυτόν τον πολύτιμο για την εγκυρότητα της καταγραφής όρο.
Εν κατακλείδι: ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων -τόσο από πραγματολογική όσο και από αφηγηματική άποψη- ερανισμός κειμένων, καμωμένος από τον Θανάση Νιάρχο, που μας έχει συνηθίσει, δεκαετίες τώρα, να υπηρετεί πιστά περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας που αναβλύζουν παρηγορία.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/04/2004
ΚΡΙΤΙΚΗ
Για τη σημασία της παιδικής ηλικίας, γενικά, είναι περιττό να πούμε οτιδήποτε. Ο ρόλος της είναι γνωστός -ορισμένες φορές μάλιστα υπερτονισμένος· τόσο, που καταντάει ενοχλητική η σπουδή ορισμένων να εξηγήσουν περίπου τα πάντα καταφεύγοντας σε, αμφίβολες, ερμηνείες που έχουν την έδρα τους σ' αυτήν.
Δεν συμβαίνει αυτό στο ανά χείρας βιβλίο. Ο Θ. Νιάρχος, συλλέγοντας τις αντίστοιχες μαρτυρίες από σημαίνοντα πρόσωπα της πολιτισμικής, πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, δεν επιχειρεί να εξηγήσει καταφεύγοντας σε ψυχαναλυτικού τύπου σχήματα, αλλά να καταγράψει· όχι να αποδείξει, μα να δείξει.
Πρώτα απ' όλα, όμως, το είδος του βιβλίου απαιτεί την ακριβή περιγραφή του:
Πρόκειται για μια σειρά συνομιλιών (συνεντεύξεων) με 24 σημαντικά πρόσωπα απ' όλους τους χώρους της δημόσιας ζωής (στοχασμό, πολιτική, τέχνες και γράμματα) με θέμα την παιδική τους ηλικία. Πριν από κάθε συνομιλία προτάσσεται ένα σύντομο προλογικό σημείωμα του επιμελητή, που συστήνει, κατά κάποιον τρόπο, το πρόσωπο με το οποίο πρόκειται να συνομιλήσει. Το όλον πλαισιώνεται από, μονήρεις ή πολυπρόσωπες, φωτογραφίες των συνομιλητών, φωτογραφίες που από μόνες τους αναδιφούν την ιστορία του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
Τα πρόσωπα που συμμετέχουν σε αυτή την καταγραφή είναι, κατ' αλφαβητική σειρά, τα ακόλουθα: Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος, Μανώλης Γλέζος, Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, (η προσφάτως εκλιπούσα) Δέσπω Διαμαντίδου, Αλκη Ζέη, Μίκης Θεοδωράκης, Μιχάλης Κακογιάννης, Ιάκωβος Καμπανέλλης, Μένης Κουμανταρέας, Νίκος Κούνδουρος, Γιώργος Λαζάνης, Νικόλαος Ματσανιώτης, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Κώστας Μουρσελάς, Ζουζού Νικολούδη, Ζυλ Ντασσέν, Μαργαρίτα Παπανδρέου, Αδαμάντιος Πεπελάσης, Μάριος Πλωρίτης, Γεώργιος Ράλλης, Δόμνα Σαμίου, Ευγένιος Σπαθάρης, Παναγιώτης Τέτσης, Ελένη Χατζηαργύρη, πρόσωπα που και μόνον η αναφορά του ονόματός τους πιστώνει το εγχείρημα με την προοπτική της αίσιας έκβασής του.
Τα κείμενα, βέβαια, παρουσιάζουν την ποικιλομορφία που επιβάλλει η ποικίλη προέλευσή τους: από τον Αναστάσιο μαθαίνουμε, με τρόπο νηφάλιο, πώς έγινε η συνάντησή του με το Θείο ήδη κατά την εφηβεία του· από τον Γλέζο, τη σκληρή ζωή στη Νάξο τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και την -άγνωστη σ' εμάς- τραγωδία που έζησε το χωριό του, η Απείρανθος, το 1917 (και όπως σωστά σημειώνει ο επιμελητής, δεν μπορείς να κατανοήσεις την πασίγνωστη ηρωική του ενέργεια, αν δεν σου μιλήσει για τα παιδικά του χρόνια στο νησί)· στον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο χαίρεσαι το σοφό, ποικιλμένο, λαγαρό λόγο του· με τον Κώστα Μουρσελά περιδιαβαίνεις έναν κλειστοφοβικό, φτωχικό, μα όχι γι' αυτό λιγότερο μυθολογημένο Πειραιά, ενώ με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη ανεβαίνεις μαζί παλιομοδίτικες ελικοειδείς σκάλες, πατάς παλιά ξύλινα καλοστιλβωμένα πατώματα και ακούς τον αέρα να σφυρίζει στη Νάξο· ο Κουμανταρέας σε παίρνει από το χέρι για να βαδίσετε σε μια αξιοπρεπή αστική Αθήνα -την εποχή που η πλατεία Βικτωρίας και η Κυψέλη ήταν ακόμη αστικές γειτονιές-, ενώ δεν μπορείς να μη συγκινηθείς μαθαίνοντας πως για τον Μ. Θεοδωράκη το πρώτο του βιβλίο ήταν ο έναστρος καλοκαιρινός ουρανός της Μυτιλήνης.
Εδώ ας μας επιτραπεί μια μεροληψία: ορισμένοι από τους συμμετέχοντες στον παρόντα τόμο συγγραφείς, θεατρικοί ή πεζογράφοι -Ζέη, Καμπανέλλης, Κουμανταρέας, Μουρσελάς-, διαφοροποιούμενοι από τους λοιπούς, εμφανίζουν ήδη στις αφηγήσεις τους έναν τόπο όχι απλώς ψυχικό, αλλά αφηγηματικό, όπου η ανάγκη για ανακοίνωση, ανάμεσα σε πολλές άλλες, δεν είναι η μικρότερη. Η γεμάτη γητειές, π.χ., ιστόρηση του Ιάκωβου Καμπανέλλη είναι χαρακτηριστικό δείγμα αυτού του πρώιμου αφηγηματικού τόπου.
Εκτός όμως από την εν σπέρματι αφηγηματική δυνατότητα, η συλλογή αυτών των κειμένων θίγει και το ζήτημα της νοσταλγίας, υπό διπλή έννοια μάλιστα: τόσο του αναγνώστη, που ανατρέχει σε εποχές μακρινές -που οι νεότεροι δεν μπορούν να τις υποψιαστούν καν-, όσο και των ίδιων των συμμετεχόντων, που επιστρέφουν σε απώτερες εποχές της ζωής τους.
Η νοσταλγία όμως, μετατρεπόμενη σε αντικείμενο της αφήγησης, πλουτίζεται έτι περαιτέρω: η «πραγματικότητά» της μετατοπίζεται σ' έναν φαντασιακό χώρο, ο οποίος επιτείνει το μυθικό της χαρακτήρα και την καθιστά διάπυρο αφηγηματικό υλικό, ικανό να συγκινήσει και την πιο δύσπιστη αναγνωστική συνείδηση. Οταν μάλιστα, όπως εδώ, αυτή η νοσταλγία έχει ως αντικείμενό της την παιδική ηλικία με τις γνωστές μυθολογημένες της διαστάσεις, τότε ο γυμνός, ασπούδαστος και ασχολίαστος αφηγηματικός τρόπος που είναι η συνέντευξη, αποκτά αξία λογοτεχνική, πλησιάζοντας ακόμα περισσότερο την αφηγηματική λειτουργία, και καθίσταται ανάγνωσμα ισάξιο με πιο κατεστημένες λογοτεχνικές μορφές.
Επιπλέον, το είδος αυτό των κειμένων, που εκ των πραγμάτων χρωματίζεται από το μικρό σκάνδαλο της αυτοβιογράφησης, απαιτεί ένα είδος απόστασης για να μη θολώσει ο καθρέφτης της αφήγησης.
Και όπως στην ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία, όπου, σε μια μοναδική για την περιπέτεια της αφήγησης συγκυρία, το αντικείμενο της αφήγησης ταυτίζεται με το υποκείμενο και διαμεσολαβητής και διαμεσολαβούμενο γίνονται ένα, έτσι κι εδώ, σ' αυτές τις σύντομες απόπειρες υποβοηθούμενης αυτοβιογράφησης, η απόσταση του ομιλούντος από τα περιγραφόμενα γεγονότα οφείλει να είναι αυτή που κρατάει ο συγγραφέας από το πραγματολογικό υλικό του. Και σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες τηρούν αυτόν τον πολύτιμο για την εγκυρότητα της καταγραφής όρο.
Εν κατακλείδι: ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων -τόσο από πραγματολογική όσο και από αφηγηματική άποψη- ερανισμός κειμένων, καμωμένος από τον Θανάση Νιάρχο, που μας έχει συνηθίσει, δεκαετίες τώρα, να υπηρετεί πιστά περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας που αναβλύζουν παρηγορία.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/04/2004
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
