Νόστος

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αξιολογότατος ποιητής και διηγηματογράφος, ο Τόλης Νικηφόρου είναι περισσότερο γνωστός σ' έναν ολιγάριθμο κύκλο λογοτεχνών της Θεσσαλονίκης. Μόνιμος συνεργάτης του περιοδικού Νέα Πορεία -από τα παλαιότερα ελληνικά λογοτεχνικά έντυπα του μεταπολέμου- έχει δημοσιεύσει έντεκα συλλογές ποιημάτων και πέντε διηγημάτων, συμπεριλαμβανομένου του πρόσφατου Νόστου, ενός βιβλίου που αποτελείται από δεκαέξι αλληλένδετα αφηγήματα. Όλα τους, εκτός από ένα, το τελευταίο της σειράς, είναι μνημονικές αναδρομές του Νικηφόρου στα εφηβικά του χρόνια, όταν στη δεκαετία του '50 φοιτούσε στο κολέγιο «Ανατόλια», στα προάστια της Θεσσαλονίκης. Ένα κολέγιο με μεγάλη εκπαιδευτική ιστορία, αφού ιδρύθηκε στη Μικρά Ασία και ακολούθησε το κυρίως σώμα των ελληνικής καταγωγής προσφύγων του 1922 στην εγκατάστασή τους στη Μακεδονία.

Ευνόητα, η μνημονική αναδρομή του συγγραφέα σε περιστατικά, πρόσωπα και καταστάσεις που είχαν επίκεντρο τη σχολική του ζωή είναι διαπερασμένη από μια συγκίνηση. Αλλά η συγκίνηση εντείνεται ακόμα περισσότερο στα πεζά του βιβλίου, καθώς ο αφηγητής / περσόνα του Νικηφόρου αγωνίζεται και αγωνιά για κάτι ανέφικτο και συνάμα ουσιωδέστατο. Να υπερβεί με τη φαντασία του τη χρονική απόσταση και να ξανακερδίσει, με το στερεωμένο στο μεταξύ στοχασμό του, τα ουσιώδη ενός παρελθόντος που συνήθως μοιάζει απόμακρο και μυθικό. Αυτό, τουλάχιστον στο επίπεδο της λογοτεχνικής πραγματικότητας, ο συγγραφέας το κατορθώνει με το να διατηρεί στα πεζά του τη ματιά του αθέατου αφηγητή αλλά και τη ματιά του εφήβου που συμπάσχει και συμπράττει στα δρώμενα. Είναι αναμφίβολο, έτσι τουλάχιστον όπως ολοκληρώνονται οι ιστορίες του βιβλίου, ότι στα βιώματα του συγγραφέα υπάρχει μια αδιαίρετη ενότητα χρόνου. Τον παρακολουθούμε σε μια από τις τακτικές συναντήσεις των ήδη μεσήλικων φίλων να αναστοχάζεται τα σαράντα χρόνια που πέρασαν και να φαντάζεται ότι η παρούσα στιγμή είναι μια εκβολή της δεκαετίας του '50, επουλώνοντας έτσι τις χαίνουσες πληγές της μνήμης.

Υπάρχει λοιπόν στα πεζά αυτά, πέρα από την περιγραφική και η καθαρά ποιητική αίσθηση, κάτι που δεν είναι άγνωστο σε όσους γνωρίζουν το έργο του Τόλη Νικηφόρου στο σύνολό του. Η νοσταλγία -ο νόστος- γι' αυτή την περίοδο της μαθητείας του στον κόσμο και η ακένωτη διάθεσή του να επιστρέφει συχνά σ' αυτήν αναγνωρίζονται επίσης και στο όψιμο ποιητικό έργο του. Τουλάχιστον, από τη στιγμή που ο επιθετικός λόγος της πολιτικής ηθικής αναδιπλώθηκε -εμφανώς με τον Πλοηγό του Απείρου (1986)- σε μια ελεγειακή και πλούσια λυρική ανακύκλωση ενθυμήσεών του από πρόσωπα αγαπημένα, φέρνοντας τώρα στο φως ένα ανεξερεύνητο ορυχείο παιδικών τραυμάτων και οδυνηρών εμπειριών.

Τα ομόκεντρα διηγήματα του Νόστου ανασυστήνουν μια λιτή και αδρή εποχή, που η πολιτική της οξύτητα και η οικονομική της ένδεια υπάρχουν ορισμένες φορές ως γενικές αισθήσεις στον ορίζοντα των ιστοριών που παρακολουθούμε. Ας έχουμε κατά νου, διαβάζοντας τα πεζά του Νικηφόρου, ότι η δεκαετία του '50 αρχίζει με το τέλος του εμφυλίου και προχωρεί πάνω από την καθημαγμένη πολιτική συνείδηση ενός μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας. Όμως εδώ -και πολύ σωστά- προβάλλονται σε πρώτο επίπεδο οι παρουσίες των εφήβων, οι συγκρούσεις, οι ανταγωνισμοί, οι αισθησιακές τους δοκιμασίες. Με ένα λόγο θερμό αλλά και γεμάτο χάρη, κινούμενο διαρκώς ανάμεσα στην ειρωνεία και στο χιούμορ, ο Νικηφόρος συνήθως ολοκληρώνει τις ιστορίες του αντιπαραθέτοντας ελεγειακά τον παρελθόντα, μαγευτικό χρόνο των απραγματοποίητων ονείρων στον παρόντα χρόνο των διαψεύσεων και των αναγκαίων πια αθροίσεων της ζωής.

Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να επισημάνω ότι όλα τα πεζά του Νόστου, αλληλένδετα μεταξύ τους, δεν έχουν την ίδια ποιοτική στάθμη. Υπάρχουν ορισμένα που ξεχωρίζουν, όπως το πρώτο που περιγράφει σπαρακτικά, εκ των ένδον, τη δοκιμασία ενός παιδιού που έχει στερηθεί την οικογενειακή θαλπωρή και παίρνει την απόφαση να δει το μέλλον του ως οικότροφος του σχολείου. Και γενικότερα, όμως, θα έλεγα ότι πιο ενδιαφέρουσες ιστορίες -και κατά τη γνώμη μου πιο κατορθωμένες λογοτεχνικά- δεν είναι εκείνες όπου υποχωρεί ο αφηγητής για να αναδειχτεί πιο σφαιρικά η κοινωνία του κολεγίου- δάσκαλοι και μαθητές. Περισσότερο αναγνώρισα τις αφηγηματικές αρετές του Νικηφόρου σε όσες ιστορίες προέχει ο εξομολογητικός τόνος και χρησιμοποιείται πρωταγωνιστικά ως διάμεσο του συγγραφέα η περσόνα του εφήβου της εποχής εκείνης. Όσες, δηλαδή, αναπτύσσουν, με ένα συγκρατημένο, χαμηλόφωνο λυρισμό τις αποφασιστικές εμπειρίες που βαθμιαία συντελούν στην άνδρωσή του και που κάποιες στιγμές μάς θυμίζουν τον Οικότροφο Τέρλες του Ρόμπερτ Μούζιλ. Αναφέρομαι σε εμπειρίες θεμελιακές για τη μαθητεία ενός εφήβου στη ζωή, στη στέρηση από την οικογένεια, στην άγρια -σχεδόν πρωτόγονη- χαρά από την ανάδυση της προσωπικότητας, στο δέος μπροστά στο μυστήριο της γνώσης που κρύβεται στο πλήθος των αναρίθμητων τόμων της σχολικής βιβλιοθήκης. Αυτές -και όχι μόνο- μας δίνονται με τον πιο θελκτικό, αλλά και τον πιο δραματικά παραστατικό τρόπο στα πεζά του Νόστου.



ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/04/2001