Άλι-Χουρσίντ μπέης

Παραμελημένη έως και ξεχασμένη φυσιογνωμία ο Κωνσταντινοπολίτης Βασίλειος-Μιλτιάδης Νικολαϊδης μας μεταφέρει μέσω του βιβλίου του «Αλι Χουρσίντ μπέης» στην εποχή της επαναστατιμένης Ελλάδος του 1821.
Η ιστορία ενός ορφανού του τουρκικού πογκρόμ της Πόλης και σκλαβωμένου παιδιού των σφαγών της Χίου που χαρίζεται σε ανατολίτη πασά και ανατρέφεται ως μουσουλμάνος στο χαρέμι του στη μικρασιατική Μαγνησία, προτού εξαγοραστεί από τη χήρα μητέρα του και γνωρίσει επώδυνα τον χριστιανισμό, την ελληνική παιδεία και έναν καινούργιο πατριωτισμό.
Εκτός των άλλων το βιβλίο συνδυάζει πραγματικά αυτοβιογραφικά στοιχεία με εκείνα του ιστορικού μυθιστορήματος, γεγονός που του προσδίδει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ανεξάντλητοι οι θησαυροί της πεζογραφικής μας παράδοσης, εξακολουθούν να μας εκπλήσσουν ευχάριστα. Προ δεκαετίας τα μυθιστορήματα του Γρηγορίου Παλαιολόγου, μετά τα αφηγήματα του Ιάκωβου Πιτσιπίου και του Νικόλαου Β. Βωτυρά, πρόπερσι, Η Τασσώ του Αχιλλέα Λεβέντη, τέλη του 2001, ο Αλι-Χουρσίντ μπέης του Β. Νικολαΐδη και οσονούπω, ελπίζουμε, Ο Φλώρος του Λ. Σ. Καλογερόπουλου. Ποτέ δεν είναι αργά για την ανάσυρση από την αφάνεια πεζογραφημάτων με αξιοσημείωτες αρετές, μυθοπλαστικές, υφολογικές και γλωσσικές. Αν και πιθανώς να είναι πολύ αργά για τους συγγραφείς των εν λόγω βιβλίων, καθώς τα ίχνη τους χάνονται ύστερα από ένα μακρύ αιώνα, κάποτε και περισσότερο, σιωπής.

Το 1882 από το παρισινό βιβλιοπωλείο του Φιρμίνου Διδότου εκδίδεται ο Αλή-Χουρσχήδ Μπέης. Επεισόδιον της Ελληνικής Επαναστάσεως του Β. Νικολαΐδου, ταγματάρχου του Μηχανικού, και το ίδιο έτος επανακυκλοφορεί, πάντα στο Παρίσι, όπως επίσης και στη Βενετία. Το επόμενο έτος από τον ίδιο παρισινό εκδότη κυκλοφορεί Το μεγαλείο και η παρακμή του Αλή-Χουρσχήδ Μπέη... σε γαλλική απόδοση του συγγραφέα. Το πομπώδες του γαλλικού τίτλου, όταν ο αποκαλούμενος Αλή-Χουρσχήδ Μπέης δεν είναι παρά ένα παιδί, συνιστά ένα πρώτο ίχνος του παίζοντα συγγραφέα που υποθέτουμε πως υπήρξε ο Β. Νικολαΐδης. Αργότερα ο συγγραφέας θα επανέλθει στην Αθήνα αλλά δεν θα κατορθώσει, πιθανώς και να μην το επιδίωξε, να εκδοθεί το βιβλίο του.

Η ανακάλυψη του Αλή-Χουρσχήδ Μπέη οφείλεται στις ανασκαφικές αναγνώσεις του Ν. Βαγενά, ο οποίος και συμπεριέλαβε τον Β. Νικολαΐδη, ομού μετά άλλων αγνώστων ή και λησμονημένων, στην τρίτομη ανθολογία - γραμματολογία των πρώτων πενήντα χρόνων του ελληνικού κράτους που επιμελήθηκε (εκδ. Σοκόλη, 1996). Το σχετικό λήμμα συντάσσεται από τη Μ. Δήτσα, προτασσόμενο του αντίστοιχου για τον Δ. Βικέλα της ιδίας, με το οποίο και συμπληρώνεται αυτό το δεύτερο μέρος της γραμματολογίας· άλλωστε ήδη ο Αλή-Χουρσχήδ Μπέης συγγράφεται στο όριο της πρώτης πεντηκονταετίας. Τυχερός ο Β. Νικολαΐδης που τελικά ανεσύρθη του σκότους και ακόμη τυχερότερος που η φιλολογική έκδοση του αφηγήματός του ανατέθηκε στον Γ. Κεχαγιόγλου, καλό γνώστη των οθωμανικών συμφραζομένων της ελληνικής λογοτεχνίας, προπαντός ζηλωτή της έρευνας των πηγών, όπως δείχνει ο τρόπος που αναζητεί τις εκδοτικές τύχες του Β. Νικολαΐδη στην Εσπερία.

Ενα ακόμη ιστορικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, αναφερόμενο στην τουρκική τρομοκρατία στην Κωνσταντινούπολη κατά την έκρηξη της Επανάστασης, στις σφαγές της Χίου του επόμενου έτους, καθώς και στις συνθήκες διαβίωσης στο χαρέμι του πασά Καραοσμάνογλου στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας, στο Φανάρι και στη Σύρο κατά την ακόλουθη δεκαετία. Στην εισαγωγή επιχειρείται συγκριτική ανάγνωση έναντι άλλων μυθοπλαστικών ή και ιστορικών κειμένων. Αλλά και μυθιστόρημα διάπλασης, μια και ανιστορεί τις περιπέτειες του ήρωα νηπιόθεν και ως την εφηβεία. Θα λέγαμε ωστόσο μοναδικό στο είδος του, καθώς ο ήρωας δεν υφίσταται μια παιδευτική αγωγή αλλά δύο διαδοχικές και αντίρροπες, εκ των οποίων η πρώτη παρεκκλίνει του δρόμου της αρετής, βαίνουσα προς εξαχρείωση των ηθών. Τουτέστιν, μόλις ενός έτους ο ήρωας βρίσκεται στο χαρέμι και μεγαλώνει ως αιμοβόρος Τούρκος και φανατικός μουσουλμάνος. Δεκαετή θα τον εξαγοράσει η μητέρα του και θα προσπαθήσει, με τη συμπαράσταση ενός αυστηρού θείου στη Σύρο, να τον επαναφέρει στα ελληνοχριστιανικά ήθη.

Αρετή του αφηγήματος η ζωντάνια των περιγραφών και των διαλόγων που αποδίδουν την κοινή ομιλουμένη της τότε Ανατολής, ήτοι τα ποικίλα ελληνικά δρώμενα ως την ελληνική των τουρκόφωνων ομού μετά της τουρκικής. Η μη γλωσσική καθαρότητα συνδυάζεται με τη θεματική ελευθεριότητα. Καίτοι παιδάριον ο ήρωας ερωτοχτυπιέται με τη μικρότερη κόρη του πασά και με μια ψαριανή παιδίσκη. Απολαυστικό ανάγνωσμα, γραμμένο με χιούμορ και ευτραπελία χαρακτηρίζουν το αφήγημα οι δύο γάλλοι συγγραφείς που σπεύδουν να το παρουσιάσουν, ο Ερρίκος Ουσσαί και ο πρεσβύτερος ακαδημαϊκός Βίκτωρ Σερμπυλιέ. Οι ενθουσιώδεις κριτικές τους, που αναδημοσιεύονται στο βιβλίο, δείχνουν τη στροφή του γαλλικού φιλελληνισμού από την αρχαία Ελλάδα στη σύγχρονή τους, του 19ου αιώνα. [Την καθοριστική συμβολή σε αυτή τη μετάλλαξη των βιβλίων Ενα άλογο του Φειδία του Β. Σερμπυλιέ (1863) και Αθήνα, Ρώμη, Παρίσι - Η ιστορία και τα ήθη του Ε. Ουσσαί (1879) σχολιάζει η Σοφία Μπας στο σύγγραμμά της Le Mirage Grec, εισέτι αμετάφραστο.]

Μέρος της γοητείας του βιβλίου οφείλεται στον παιγνιώδη χαρακτήρα της αφήγησης, ο οποίος προεκτείνεται στον κρυπτικό τρόπο που επιλέγει ο Β. Νικολαΐδης για την αυτοβιογραφία του. Ναι μεν αναφέρει όσα ο ίδιος έζησε, σκιαγραφώντας υπαρκτά πρόσωπα, ωστόσο αποσιωπά τα ονόματα όλων των συγγενών του, τη στρατιωτική του ιδιότητα και, τέλος, παραλλάσσει τα βιογραφικά στοιχεία του, επινοώντας έναν ήρωα-αφηγητή γεννημένο την 1η Ιανουαρίου 1821. Φροντίζοντας για την αληθοφάνεια, ισχυρίζεται πως ο αφηγητής στηρίζεται στις σημειώσεις ενός ηπειρώτη γραμματικού του πασά.

Εκτός και αν αποδεχθούμε, κατά τη συνήθη τακτική των φιλολόγων προς επίλυση των γρίφων του 19ου αιώνα, πως ο συγγραφέας ταυτίζεται με τον ήρωα. Ωστόσο ο Β. Νικολαΐδης, όπως και οι Στέφανος Ξένος, Αχ. Λεβέντης και Ν. Β. Βωτυράς, δεν τυγχάνει μόνο συγγραφέας αλλά και στρατιωτικός, και δη απόφοιτος της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων (μόνο ο Τζιώτης Βωτυράς δεν ήταν εύελπις). Ανεξάρτητα με την εκτίμηση που τρέφουμε για το νεόκοπο τότε ελληνικό βασίλειο, δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε πως πρώτο μέλημά του στάθηκε η οργάνωση του στρατού, οπότε και τα στρατιωτικά αρχεία μάλλον είναι από τα πλέον αξιόπιστα. Σύμφωνα με αυτά, ο Βασίλειος Νικολαΐδης (δεν αναφέρεται όνομα πατρός) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη την 1η Ιανουαρίου 1815. Στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων εισήλθε το 1830 και αποφοίτησε στις 28 Φεβρουαρίου 1836 με τον βαθμό του ανθυπασπιστή του Μηχανικού. [Αναλυτικότερα: το έτος 1830-1831 φοίτησε στην τρίτη τάξη (β' τμήμα), το 1831-1832 στην τρίτη τάξη (α' τμήμα), το 1833 στη δεύτερη.] Το 1839 προήχθη σε ανθυπολοχαγό και το 1844 σε υπολοχαγό. Κατέλαβε αξιόλογες θέσεις στο υπουργείο Εσωτερικών και Οικονομικών, επίσης διετέλεσε διευθυντής Διευθύνσεως Μηχανικού. Στις 24 Δεκεμβρίου 1866 αποστρατεύθηκε με τον βαθμό του ταγματάρχη. Πέθανε στις 10 Ιανουαρίου 1903. (Για τον αναγνώστη που θέλει να μάθει περισσότερα για τη σχολή, την ιστορία και τους αποφοίτους της προσφέρονται το σχετικό σύγγραμμα του Α. Καστάνη και η διεξοδική καταγραφή του Χρ. Σ. Φωτόπουλου.)

Παρ' όλο που στις αθηναϊκές εφημερίδες δεν εντοπίζεται νεκρολογία Β. Νικολαΐδη σε αυτή την ημερομηνία, οι στρατιωτικές υπηρεσίες δεν θα έσφαλλαν στην ημερομηνία θανάτου ενός συνταξιοδοτουμένου από αυτές.

Λακωνικά τα στρατιωτικά αρχεία, συμπληρώνονται από τα υπόλοιπα στοιχεία που παρουσιάζονται στην εισαγωγή του βιβλίου. Ο Β. Νικολαΐδης και ταξίδεψε σε Ελλάδα και Τουρκία και αγωνίστηκε υπέρ πατρίδος. Κατά την πτώση του Οθωνα πιστεύουμε πως βρισκόταν στο Λονδίνο και συμμετείχε, παρά τω πλευρώ του Στ. Ξένου, στη σύσταση φιλελληνικού κομιτάτου για την εκλογή του Γεωργίου (σύμφωνα και με τη βιογραφία του Ζ. Α. Καυκαλίδη για τον Στ. Ξένο). Τότε συνεργαζόταν ψευδωνύμως και με τον «Βρεττανικό Αστέρα» του Στ. Ξένου (ωστόσο το ψευδώνυμο Σίμων Ιωνάς ανήκει στον Στ. Ξένο, που είχε συγγράψει και το ομότιτλο διήγημα, δημοσιευμένο στην εφημερίδα του). Από την πρεσβεία του Λονδίνου στο Παρίσι, ώσπου σε ηλικία 51 ετών αποφάσισε να αποστρατευτεί και να αποζεί γράφων γαλλικά μυθιστορήματα, τα οποία κατόρθωνε να εκδίδει και να πωλεί, κατά τη μαρτυρία του Α. Ρ. Ραγκαβή. Το πιθανότερο ψευδώνυμες μυθιστορίες, όπως σαράντα χρόνια αργότερα ο Ν. Επισκοπόπουλος. Μόνο που τα τολμηρά ρομάντζα του Νίκολας Σεγκύρ επέστρεψαν σε εμάς. Ο Β. Νικολαΐδης ποτέ δεν παντρεύτηκε και ήδη το καλοκαίρι του 1897 βρισκόταν στην Αθήνα όπου και δώρισε τα λιγοστά τιμαλφή του στην Ελένη Μπουκουβάλα, που μόλις είχε αναλάβει διευθύντρια του Αρσακείου, για τη διοοργάνωση συσσιτίου, σε μια περίοδο όπου το ίδρυμα φαινόταν να στερείται αίγλης.

Τον παραμελημένο 19ο αιώνα δεν χάνονται μόνο τα ίχνη των συγγραφέων αλλά και οι αναμεταξύ τους σχέσεις. Συγγραφείς με διαφορετικό ταμπεραμέντο και πολιτικές τοποθετήσεις, όπως ο Ξένος, ο Βικέλας, ο Ραγκαβής ή ο Νικολαΐδης, συμμετείχαν ενεργά στα κοινά όπου συμπαρατάχθηκαν ή και συγκρούστηκαν. Γιατί άραγε στην όψιμη αυτοβιογραφία του ο Βικέλας δεν αναφέρει ονομαστικά τον Νικολαΐδη, όταν οι δρόμοι τους διασταυρώθηκαν τουλάχιστον τρις: το 1841-42 στη Σχολή Ραζή της Κωνσταντινούπολης μαθητής ο Βικέλας, διδάσκαλος μαθηματικών ο Νικολαΐδης· το 1862, ίσως και νωρίτερα, στο Λονδίνο σε αντίπαλες μερίδες της ελληνικής κοινότητας· τη δεκαετία του 1880 στα παρισινά σαλόνια της Ζυλιέτ Αντάμ και άλλων λογίων οικοδεσποινών...



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 10-03-2002