Κόπανος ο Ρωμηός της Σμύρνης

Ο «Κόπανος» υπήρξε μία από τις εγκυρότερες σατιρικές ελληνικές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στη Σμύρνη το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχουν κείμενα της νεοελληνικής γραμματείας που παραμένουν, δυστυχώς, άγνωστα όχι μόνο στο ευρύ αναγνωστικό κοινό αλλά και στους ειδικούς, ερευνητές, μελετητές, φιλολόγους, ιστορικούς. Κείμενα απαστράπτοντα, γενναία, καθρέφτες πεντακάθαροι μιας εποχής συνήθως κρίσιμης για τον πολιτισμό και την ιστορική πορεία της χώρας.

Τα κείμενα αυτά αποκτούν πολλαπλή σημασία όταν προέρχονται από έναν εμπνευσμένο δημοσιογράφο των αρχών του αιώνα, εκδότη εφημερίδας σατιρικής, αρχαιογνώστη δεινό, αγωνιστή της γλώσσας και του πνεύματος. Τον εκδότη Γεώργιο Αναστασιάδη και την εφημερίδα του «Κόπανος» που εκδιδόταν στη Σμύρνη φέρνει στο φως ο ζήλος του ποιητή, κριτικού, δοκιμιογράφου Δημήτρη Νικορέτζου, ο οποίος μετά επίπονες και πολυετείς προσπάθειες κατάφερε να ανακαλύψει φύλλα της εφημερίδας αυτής, προσκομίζοντας πολλά στοιχεία πολύτιμα για τη γραμματεία μας.

Διαβάζουμε ότι «ο "Κόπανος" υπήρξε μια από τις εγκυρότερες ελληνικές σατιρικές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στη Σμύρνη το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα», και διαδραμάτισε σπουδαίο εθνικό ρόλο τόσο στις ελληνοτουρκικές σχέσεις όσο και στο κρίσιμο γλωσσικό ζήτημα, θέματα, που σήμερα είναι επίκαιρα όσο ποτέ. Η εφημερίδα θεωρείται ισάξια της αθηναϊκής «Ρωμηός» του Γιώργου Σουρή. Αναδείχτηκε σε κάστρο του δημοτικισμού, φιλοξενώντας στις σελίδες του κείμενα των Αγγελου Σημηριώτη, Στ. Σεφεριάδη (πατέρα του Γ. Σεφέρη), του Σ. Σολωμονίδη, του Δ. Γληνού κ.ά.

Τα θέματα που απασχόλησαν την εφημερίδα είναι τα ίδια ακριβώς με αυτά που απασχολούν και το σημερινό Τύπο· θέματα, όπως: εκκλησιαστική περιουσία, πολιτική επιρροή των ιεραρχών, διαφθορά στη δημόσια ζωή, πολιτικές αντεγκλήσεις, φανατισμός και χειραγώγηση των μαζών από επίδοξους εθνικούς «σωτήρες» και, φυσικά, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Πολλά έχουμε να απομονώσουμε οι σύγχρονοι (sic) δημοσιογράφοι, εάν εντρυφήσουμε στους τρεις πολυτελείς τόμους που απαρτίζουν την έκδοση. Είναι κατ' αρχάς μια πλατύτερη μελέτη για το γλωσσικό ζήτημα στη Σμύρνη, μια εμπεριστατωμένη είσοδος στο πολιτικό κλίμα και την κοινωνική ζωή της Σμύρνης, στη δράση των Νεοτούρκων και, τέλος, στους βαλκανικούς πολέμους.

Ο συγγραφέας, βασισμένος σ' έναν τόμο του 1911, γράφει με πίκρα: «Πώς να μη μελαγχολήσεις, όταν σκεφτείς τι πολύτιμα στοιχεία θα μας έδιναν, αν είχαν διασωθεί, και τα άλλα φύλλα του Κόπανου από άλλες σημαντικές εποχές, λ.χ. αν είχε διασωθεί ο "Κόπανος" του 1908, εποχή της επανάστασης των Νεοτούρκων και του Συντάγματος στην Τουρκία, ή τα φύλλα του 1919-1922, εποχή της ελληνικής Κατοχής στη Σμύρνη».

Αλλά την αξία του έργου του Δημήτρη Νικορέτζου μπορούμε να την αντιληφθούμε διαβάζοντας τι ένιωσε ο ίδιος μετά την αποπεράτωση της πολύμοχθης εργασίας του: «Ζώντας και περιηγούμενος την ατμόσφαιρα και τη φυσιογνωμία εκείνης της εποχής, μεσ' από τα κείμενα του "Κόπανου" που ανθολογώ, μπόρεσα να συνειδητοποιήσω πιο χειροπιαστά, το μέγεθος και τις διαστάσεις αυτού που αποκαλείται "Μικρασιατική Καταστροφή". Βάδισα, ιδεατός συνοδοιπόρος, στα ντερσέκια και τα τσαρσιά της Σμύρνης και "εμνήσθην ημερών αρχαίων" ενός πολιτισμού, που άρχισε πια να τον κατακαλύπτει η διαβρωτική επέλαση του χρόνου. Έψαυσα περιδεής τις πληγές των ανθρώπων της, άκουσα το ποδοβολητό του τουρκικού στρατού, καθώς πυρπολούσε τα πάντα, μέτρησα τους κοπετούς και τους γόους των αμαξών, που έτρεχαν αλλόφρονες να γλυτώσουν το μαχαίρι και τη σφαγή και είδα την ακμή και την πνευματική παράδοση αιώνων να γίνονται, εν μιά νυκτί και μόνη, σωρός ερειπίων. Συνειδητοποίησα τι σημαίνει μια ευνομούμενη και ευημερούσα πολιτεία να μεταβάλλεται σε στάχτη και οι άνθρωποί της να κρεουργούνται και να εξανδραποδίζονται! Αλλά, κοντά στ' άλλα, μπόρεσα να κατανοήσω το ειδικό βάρος μιας άποψης, που κάποτε την είχα θεωρήσει τουλάχιστον υπερβολική: ότι η μικρασιατική τραγωδία υπήρξε για το ελληνικό έθνος καθοριστικότερη στις συνέπειές της από ό,τι η Αλωση της Πόλης. Γιατί σήμαινε την οριστική εκρίζωση του ελληνικού στοιχείου από τα πανάρχαια ελληνικά παράλια της Ιωνίας, την προαιώνια κοιτίδα του».

Εντυπωσιακά συμπεράσματα αλλά και σημαντικές πληροφορίες για τη «ζωή» του ίδιου του εντύπου. Πρωτοεκδόθηκε το 1908. Μαχητική αρθρογραφία, σκωπτική δύναμη, ακραιφνής ελληνικότης (χωρίς κραυγαλέο πνεύμα μεγαλοϊδεατισμού ή αρρωστημένου εθνικού φανατισμού). Ανυπολόγιστη η αξία του. Τον διάβαζαν όλοι οι Έλληνες της διασποράς, από τη Ρωσία ώς την Κύπρο· είχε συνδρομητές στη Γαλλία, την Ιταλία, την Παλαιστίνη, την Αρμενία, την Αλβανία· την διάβαζαν ακόμη και φιλέλληνες Τούρκοι, μολονότι τους λοιδορούσε αλύπητα! Συγκινεί ωσαύτως η στάση του εκδότη Γεωργίου Αναστασιάδη στο γλωσσικό ζήτημα. Ετάχθη εξαρχής υπέρ του δημοτικισμού -αυτός ο σπουδαίος αρχαιογνώστης!- (αλλά μόνο όσοι γνωρίζουν τους αρχαίους και σήμερα ακόμη είναι εις θέσιν να κατανοήσουν την κρίσιμη όσο και χρήσιμη χρήση της δημοτικής)· σε μια εποχή μάλιστα (1911) καθ' ην καθιερώθηκε διά ψηφίσματος στη Βουλή ως επίσημη γλώσσα του κράτους η καθαρεύουσα. Ας φαντασθούμε την τόλμη και τη γενναιότητα του Αναστασιάδη, τότε που όλοι θεωρούσαν ότι με την επικράτηση του δημοτικισμού διακυβεύονταν τα ιερά και τα όσια της φυλής. Εξ ου και θεωρήθηκε ο εκδότης «αποφώλιον τέρας» του έθνους και αιρετικός.

Είναι κατανοητό πόση δύναμη και επιβολή ασκεί ο Τύπος στη διαμόρφωση των σκέψεων και των συνειδήσεων, ιδίως όταν δεν συνθηκολογεί απέναντι στις εξουσίες. Αυτό έπραξε ο "Κόπανος" επί δώδεκα συναπτά έτη.

Στον πρώτο τόμο ο αναγνώστης κοινωνεί στους αγώνες του εκδότη και των συνεργατών του για ανεξαρτησία, ελευθερία, δικαιοσύνη. Στο δεύτερο τόμο το λόγο έχουν τα κείμενα από τα διασωθέντα φύλλα του 1911, 1912 και 1913, στα οποία δεσπόζει η κοινωνική ζωή της Σμύρνης (σμυρναίικα διηγήματα, εύθυμες ηθογραφίες, σατιρικά σκετς, χρονικά, διαμάχες δημοσιογράφων, σχόλια κ.ά.).

Αξιοπρόσεκτη η καλλιτεχνική φροντίδα των εκδοτών με τις απολαυστικές γελοιογραφίες και τις επεξηγηματικές λεζάντες (μαζί και τα σχόλια του ερανιστή).

Στον τρίτο τόμο παρελαύνουν επιβλητικά το εμπόριο, η διαφήμιση, η καλή ζωή, ο κινηματογράφος, οι επιστήμονες, τα θεάματα (θέατρα, συναυλίες, ζωγραφικές εκθέσεις κ.ά.)· όλος ο εμπορικός, οικονομικός και πολιτισμικός οργασμός της αρχαίας αυτής ελληνικής πόλης.

Ένα εξαιρετικό τρίτομο έργο, συμβολή στη διατήρηση της εθνικής μνήμης· πρότυπο «εντομολογικής» εργασίας πάνω στη ζωή την ίδια, σχολείο για τους ερευνητές και τους ιστορικούς, ευαγγέλιο συναδέλφωσης των λαών, του σκώμματος και της ελεύθερης συνείδησης προπύργιο· φιλολογικό όσο και ιστορικό βοήθημα σε καιρούς χαλεπούς.

Να μην ξεχάσουμε. Ν' ακούμε εσαεί τα άγρια ποδοβολητά των κατακτητών· να μεριμνούμε για την πολιτεία και το συνάνθρωπο· ν' αγαπάμε τη γλώσσα μας. Απλά πράγματα, αυτονόητα, ανθρώπινα.

Η κατακλείς στο συγγραφέα, δικαιωματικά:

«Στο σημερινό κόσμο της παγκοσμιοποίησης και της κοινής συμπόρευσης των λαών, η λήθη μπορεί να προβάλλει σαν ένα ζητούμενο, σαν ένα οριακό σημείο διαχρονικής εξιλέωσης, φρονώ ωστόσο ότι η ιστορική μνήμη πρέπει να παραμείνει "έναυλος" στην ακοή μας, για να ομονοούμε και να διδασκόμαστε από τους προαιώνιους ελληνικούς διχασμούς. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το μέλλον δεν είναι τίποτε άλλο από το παρελθόν που μας δείχνει το άλλο του πρόσωπο. Ισως, σήμερα, ο λόγος του Ζαν Πολ Σαρτρ "μισώ τα θύματα που εξακολουθούν να εκτιμούν τους εκτελεστές τους", κατά το ιουδαϊκό θέσφατο "οφθαλμόν αντί οφθαλμού", να φαίνεται αντιευαγγελικός, σε μια εποχή που επιτάσσει τη λήθη και τη συγγνώμη. Όμως, φοβάμαι -ομολογώ- γιατί υπάρχουν ιστορικά "γονίδια", τους όψιμους, κατά καιρούς, και ανανταπόδοτους φιλοτουρκικούς ενθουσιασμούς των Ελλήνων, τους πάντα ευκολόπιστους και πάντα προδομένους... Ας μην αφιστάμεθα από αυτή την αλήθεια. Οι λαοί, ίσως, να μην είναι αυτοί που ευθύνονται.

Ας ευχηθούμε η λέξη πρόσφυγας να μην ξανακουστεί σ' αυτόν τον κόσμο. Να διαγραφεί από το ανθρώπινο λεξιλόγιο (...) Ας θεωρηθεί το έργο αυτό σαν ένα μνημόσυνο για τους τόπους εκείνους...».

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/08/2001