Μαρτυρίες Αλβανών μεταναστών

Στην Ελλάδα, μια χώρα που ιστορικά συνήθισε να στέλνει και όχι να δέχεται μετανάστες, τα πράγματα άλλαξαν άρδην στη δεκαετία του 1980 και πήραν αναπάντεχη τροχιά μετά το 1990, με την κατάρρευση των καθεστώτων του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού και κυρίως του αλβανικού. Η Ελλάδα δέχτηκε εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες, στην πλειοψηφία «παράνομους», χωρίς να διαθέτει το κατάλληλο εκείνο θεσμικό πλαίσιο για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο. Η ίδια η ελληνική κοινωνία αντέδρασε σπασμωδικά απέναντι στο γεγονός κι ένας ολόκληρος λαός, που στο σύνολό του έφερε στη συλλογική του μνήμη νωπά τα τραύματα της «ξενιτιάς», αντιμετώπισε με τα πλέον αντιφατικά αισθήματα τους «άλλους» που του χτύπησαν από ανάγκη την πόρτα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οπως κάθε συγγραφικό έργο, έτσι και το «Μαρτυρίες Αλβανών Μεταναστών» επιδέχεται πολλαπλές και πιθανόν αντικρουόμενες αναγνώσεις. Μπορεί, για παράδειγμα, να ιδωθεί ως αρχικό στάδιο μιας ανολοκλήρωτης έρευνας, να κριθεί με αναφορές στην απουσία πληροφοριών για τη συλλογιστική και τις θεωρητικές αποσκευές του συγγραφέα ή, εξίσου σημαντικό, για τους ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες που υπαγορεύουν τις μετακινήσεις των Αλβανών στη δυτική Ευρώπη. Εντούτοις, όπως τονίζει ο Β. Νιτσιάκος στο εισαγωγικό σημείωμα, αποκλειστικός του στόχος είναι η «αποτύπωση της μεταναστευτικής εμπειρίας των μεταναστών μέσα από τις αφηγήσεις των προσωπικών τους βιωμάτων». Υπό το πρίσμα αυτό, η δημοσίευση προφορικών μαρτυριών με όρους που δεν υπακούν σε αυστηρά κριτήρια επιστημονικής ανάλυσης αποτελεί επιλογή η οποία προσδίδει στον αφηγηματικό λόγο αυτοτέλεια, τον παρουσιάζει ως «πρώτη ύλη» που ο αναγνώστης -ειδικός ή «ανυποψίαστος»- μπορεί ανεπηρέαστα να αποκρυπτογραφήσει.

Πρόκειται για εγχείρημα με το οποίο ο Νιτσιάκος επιζητεί να γεφυρώσει μέρος του κενού ανάμεσα, αφενός, στον αυξανόμενο αριθμό μελετών για την οικονομική συμβολή, τις άτυπες στρατηγικές ένταξης ή την «επικινδυνότητα» των νεοαφιχθέντων Αλβανών και, αφετέρου, στο ότι οι ίδιοι δεν έχουν πρόσβαση στο δικαίωμα εκφοράς δημόσιου, θεσμικά κατοχυρωμένου λόγου, γεγονός που θα επέτρεπε να αποσαφηνίσουν τις ιδιαίτερες ανάγκες ή προτεραιότητές τους διεκδικώντας προσοχή. Η ερευνητική πράξη δίνει έναυσμα για τη συγκέντρωση και καταγραφή σκέψεων ή βιωμάτων τα οποία συμπληρώνουν την επίσημη εκδοχή για το «πρόβλημα» της μετανάστευσης αναδεικνύοντας παράλληλα τις πολυποίκιλες επιδράσεις που οι συναλλαγές με Βαλκάνιους γείτονες ασκούν στην οργάνωση της καθημερινής ζωής και των σχέσεων. Πόσο μάλλον που η έρευνα αυτή διεξάγεται σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία, παρά την έμφαση που δίδεται στα ανθρωπιστικά ιδεώδη και τις φιλελεύθερες αρχές της ελληνικής κοινωνίας, οι υφιστάμενες πολιτικές αποκλείουν ή δυσχεραίνουν την ένταξη και αποδοχή «τριτοκοσμικών ξένων» στα εθνικά εδάφη.

Περιγράφοντας περιπέτειες, αποτυχίες ή επιτεύγματα, οι αφηγητές φέρνουν στην επιφάνεια τους διφορούμενους και αντιφατικούς τρόπους με τους οποίους αντιμετωπίζονται από την ελληνική πλευρά. Τα λόγια τους είναι παραστατικά. Φράσεις όπως: «Εμείς έχουμε όλα τα χαρτιά... στείλαμε τα πάντα ...και περιμένουμε» ή «Δε θα φύγω, γιατί αν φύγω θα ξεκινήσω πάλι από την αρχή» ρίχνουν φως, αντίστοιχα, στην κωλυσιεργία δημόσιων φορέων και στη βαθιά επίγνωση των α-φιλόξενων συνθηκών που καλούνται να αντιπαρέλθουν «εκεί» και «εδώ». Στην ουσία, όχι μόνο καταπατούν γεωγραφικά σύνορα και νόμους αλλά, επιπλέον, προκαλούν ρήγματα στη συζήτηση για τη μετατροπή της χώρας σε κοινωνία «υποδοχής», ακόμη περισσότερο δε, κλονίζουν τη ρητορική για την «πολυπολιτισμική» της διάσταση. Πράγματι, η διαπίστωση «Εκανα φίλους μόνο όταν βαφτίστηκα», θέτει υπό αμφισβήτηση το «αθάνατο» δημοκρατικό πνεύμα των Ελλήνων. Επιβεβαιώνοντας το ρόλο της θρησκείας ως παραμέτρου κοινωνικής συναναστροφής, παραπλήσιες διαπιστώσεις χαρτογραφούν τις φοβίες, που υψώνουν όρια απέναντι στο «διαφορετικό».

Η λογική που διαπνέει το βιβλίο φέρνει στο νου μια παλιότερη παρατήρηση της Kirsten Hastrup σχετικά με τη συγγραφή του εθνογραφικού κειμένου. Την τάση, δηλαδή, των κοινωνικών ανθρωπολόγων να τεκμηριώνουν τις προτεινόμενες ερμηνείες χρησιμοποιώντας αποσπασματικές εντυπώσεις ή φράσεις -«θραύσματα»- από το σύνολο της πληροφόρησης που συγκεντρώνουν στο πεδίο. Υπό το πρίσμα αυτό, η «ανεπεξέργαστη» κατάθεση δεκατριών ιστοριών ζωής «προστατεύει» τις εξιστορήσεις των Αλβανών από την αφαίρεση ή τον κατακερματισμό που αναπόφευκτα διέπει τις αναλύσεις κοινωνικών δεδομένων. Εξίσου αληθινό είναι πάντως ότι, παρά τη «σιωπή» ως προς τα συμφραζόμενα της ερευνητικής διαδικασίας, την παρουσία του Νιτσιάκου αποκαλύπτουν τα νήματα επικοινωνίας που εγκαθιδρύει με τους αφηγητές, η διάθεσή τους να μιλήσουν με εμπιστοσύνη στο πλαίσιο μιας κατεξοχήν ασύμμετρης σχέσης: του «γηγενή» ερευνητή με άτομα των οποίων η πολιτική, πολιτισμική και εθνοτική ταυτότητα ορίζεται εκ προοιμίου ως κατώτερη από την εθνική.

Η κατανόηση της εικόνας που κυριαρχεί για τον Εαυτό και τον Αλλον προϋποθέτει επίμονες και πολυδιάστατες αναζητήσεις. Οσο η έννοια της ετερότητας τροφοδοτεί αμφισημίες και αντιστάσεις, η αλληλόδραση με «εκπροσώπους» ανοίκειων τόπων και πολιτισμών θα παραμείνει ευμετάβλητη, συγκρουσιακή, απηχώντας άλλοτε κυρίαρχους θεσμούς ή αναπαραστάσεις και άλλοτε εξατομικευμένα συμφέροντα και ανάγκες. Αυτές ακριβώς οι διακυμάνσεις συνιστούν πρόκληση για τον ερευνητή, μια πηγή αυτογνωσίας και προβληματισμού ως προς τις υφιστάμενες πρακτικές, σχέσεις και αξίες.



ΜΑΡΙΝΑ ΠΕΤΡΟΝΩΤΗ (Κοινωνική ανθρωπολόγος, ερευνήτρια στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/02/2004