Το Σάββατο των ψυχών

Μετά το θάνατο της γυναίκας του και του γιου του σε ένα αεροπορικό δυστύχημα, ο Αρτουρ Ντάνε ταξιδεύει ανά τον κόσμο με την κάμερά του αναζητώντας την παρηγοριά στην ανωνυμία και στις αφηρημένες μεταφυσικές συζητήσεις. Όταν όμως ο Ντάνε θα συναντήσει στο χιονισμένο Βερολίνο τη νεαρή φοιτήτρια Έλικ Οράνγε, όλες οι αφηρημένες συζητήσεις που κάνει με τους φίλους του αποκτούν ένα διαφορετικό, πολύ συγκεκριμένο, περίγραμμα, ενώ εκείνη μετατρέπεται σε μια σειρήνα, σε μια μυστηριώδη γυναίκα που ο ίδιος δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η εξαφάνιση της ιστορικής συνέχειας, η απώλεια της μνήμης και η αδυναμία της ενσωμάτωσης του βομβαρδισμού πληροφοριών που δέχεται το σύγχρονο τοπίο, το οποίο κατακλύζεται από γεγονότα που δεν προλαβαίνουν να παλιώσουν, είναι η κυρίως θεματική του φιλοσοφικού αυτού μυθιστορήματος του Ολλανδού συγγραφέα που έλαβε το Ευρωπαϊκό Αριστείο μυθιστορήματος το 1993 για το «Η ακόλουθη ιστορία». Ο Νόοτεμποομ αποδίδει μυθιστορηματικά το ερώτημα που ταλανίζει πλήθος σύγχρονων θεωρητικών: Σε ποιο βαθμό οι τρόποι που διαθέτουμε για την προσέγγιση του παρελθόντος είναι έγκυροι και αποτελεσματικοί; Στις μέρες μας έχουμε πρόσβαση στο ιστορικό παρελθόν μέσα από τα ίχνη του: ντοκουμέντα, αρχεία, μαρτυρίες ή φωτογραφικό υλικό, με άλλα λόγια, αναπαραστάσεις του παρελθόντος που καλούμαστε να ερμηνεύσουμε, διαδικασία που δεν μπορεί να θεωρηθεί αμερόληπτη γιατί υπόκειται στη διαμεσολάβηση του ιστορικού, ο οποίος, προκειμένου να δώσει νόημα στο συνήθως σκόρπιο και ασύνδετο υλικό, αναπόφευκτα παρεμβάλλει τις δικές του εμμονές και προκαταλήψεις.

Το «Σάββατο των Ψυχών» ανήκει στο είδος του μυθιστορήματος που αποκαλύπτει τις σημαντικές παραλλήλους ανάμεσα στην ιστοριογραφία και τη μυθιστορία: η αλήθεια χρειάζεται τα γεγονότα που θα τη στηρίξουν, αλλά η επιλογή αυτών των γεγονότων μπορεί να είναι αυθαίρετη και όπως σε ένα μυθιστόρημα, έτσι και στην επίσημη ιστορία υπάρχει επιλογή αλλά και παράλειψη γεγονότων που μπορεί και να είναι δραματικής σημασίας για την πορεία της ανθρωπότητας. Οι ήρωες του Νόοτεμποομ και τα πρόσωπα που εμφανίζονται στο μυθιστόρημα κατατρύχονται από την εμμονή τους με την ιστορία, ενώ ο τρόπος που τη χειρίζονται δεν είναι άμοιρος των προσωπικών τους περιπετειών και τραυμάτων.

Ο Αρτουρ Ντάνε, Ολλανδός κινηματογραφιστής, βρίσκεται προσωρινά στο Βερολίνο και φιλοξενείται στο σπίτι ενός φίλου, περιμένοντας την ανάθεση της επόμενης παραγγελίας, που θα τον στείλει σε κάποια άκρη του κόσμου για να καλύψει κινηματογραφικά κάποιον πόλεμο, κοινωνική αναταραχή ή κάτι το αξιοπερίεργο. Εν τω μεταξύ, κι ενόσω βρίσκεται στο Βερολίνο, κινηματογραφεί πλάνα της πόλης μετά την πτώση του τείχους κι εργάζεται με τον τρόπο που ένας συγγραφέας κρατάει σημειώσεις, τραβάει ασύνδετα μεταξύ τους αποσπάσματα, με το σκοπό κάποια μέρα να κάνει μια ταινία, ενώ το ενδιαφέρον του κεντρίζεται, κυρίως, από την αθέατη ιστορία της πόλης. Περιφερόμενος ανάμεσα σε ανθρώπους αποστειρωμένους που μοιάζουν με διαφημίσεις, αναζητά τη «δίχως ίχνη εξαφάνιση των αναμνήσεων, σε ένα παρόν όπου ο καθένας τρώει τη δική του δόση τρομοκρατίας και αχώνευτου παρελθόντος». Ταυτόχρονα, καταγίνεται σε ατελείωτες μεταφυσικές συζητήσεις για το τέλος της ιστορίας με αγαπημένους φίλους και συχνά επιστρατεύει και φωνές απόντων νεκρών που επιχειρηματολογώντας συνεχίζουν να αντηχούν μέσα του, καθώς ακόμα κουβαλάει το πένθος για την απώλεια της συζύγου του και του γιου του σε αεροπορικό δυστύχημα.

Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου παρακολουθούμε τη φιλοσοφική συζήτηση του Αρτουρ με το φίλο του, γλύπτη Βίκτορ, στην οποία διαγράφεται και η ανάγκη του να χτίσει γέφυρες στο χρόνο μέσω της τέχνης. Οι δυο τους έχουν επισκεφτεί ένα μουσείο και βλέπουν την ιστορία μέσα από τους πίνακες, εντοπίζοντας ανθρώπινες ιδιότητες υπό εξαφάνιση, όπως την αιδώ, την καθαρότητα, την ενοχή καθώς και περασμένες μορφές υποταγής και διαθεσιμότητας. Ενας τρόπος συνομιλίας με τους νεκρούς είναι μέσα από το έργο τους, έστω κι αν το διαβάζεις με τους δικούς σου κώδικες, γιατί έτσι τους σώζεις από την αφάνεια.

Κι ενόσω πασχίζει να διαχειριστεί τις μεταφυσικές ανησυχίες του, εμφανίζεται μπροστά του μια γυναίκα που δεν μοιάζει με διαφήμιση: μια ευδιάκριτη ουλή στο πρόσωπο της την κάνει να ξεχωρίζει. Αυτή η ουλή δημιουργεί στον Αρτουρ την επιθυμία να τη γνωρίσει και να μάθει την ιστορία της. Μέρες αργότερα, καθώς κινηματογραφεί τα υποδήματα των περαστικών σε έναν σταθμό τρένου, ένα ζευγάρι μποτάκια από δέρμα αγελάδας παγιδεύουν το βλέμμα του και διαπιστώνει πως ανήκουν στη γυναίκα με την ουλή. Πρόκειται για την Ολλανδή Ελικ Οράνγε, την οποία, ύστερα από επίμονη αναζήτηση, συναντά σε μια βιβλιοθήκη να ψάχνει αρχειακό υλικό για τη διατριβή της, με θέμα τη ζωή και το έργο μιας αφανούς και ξεχασμένης μεσαιωνικής βασίλισσας, των αρχών του δωδέκατου αιώνα, τη βασίλισσα Ουράκα (Καρακάξα), με την οποία έχουν ελάχιστοι ασχοληθεί και οι υπάρχουσες πληροφορίες είναι σκοτεινές και αντιφατικές. Η Ελικ πιστεύει πως οι ιδέες περί ιστορίας είναι αντρικές κατασκευές που έχουν σφετεριστεί το ιστορικό πεδίο, και αυθαίρετα προωθούν κάποια γεγονότα για σημαντικά, παρασιωπώντας άλλα, ενώ η απουσία ερμηνειών τής επιτρέπει να ταυτιστεί με μια γυναίκα από το παρελθόν και ταυτόχρονα προσφέρει στη φαντασία της το περιθώριο να καλύψει τα κενά.

Η συνάντηση των δύο αυτών περιηγητών της αθέατης ιστορίας είναι καταλυτική. Ο μεν Αρτουρ, μετά το θάνατο της γυναίκας του, πρώτη φορά συγκινείται από κάποια, η δε Ελικ πρώτη φορά επιτρέπει σε κάποιον να της χαϊδέψει την ουλή της, σημάδι από μια τραυματική εμπειρία. Και οι δύο πασχίζουν να κάνουν ορατό κάποιο αίνιγμα· ο Αρτουρ τραβώντας πλάνα και η Ελικ ερευνώντας ένα μακρινό παρελθόν, αναζητώντας τη λύση κάποιου μυστηρίου βυθισμένου στη σκόνη του χρόνου, αναπόφευκτα έρχονται αντιμέτωποι με το δικό τους αίνιγμα και καλούνται μέσα από τον άλλο να γράψουν τη δική τους ιστορία. Αρχικά, λαμβάνουν αποσπασματικές εικόνες του άλλου, κανείς δεν είναι «ικανός να πάρει μια ολόκληρη ταινία». Η Ελικ, «παγκόσμια πρωταθλήτρια στον αποχαιρετισμό», δεν του αποκαλύπτει πού μένει και αποφεύγει να του δώσει προσωπικές πληροφορίες, ενώ ο Αρτουρ φεύγει συνεχώς για κινηματογραφικές αποστολές. Και οι δύο παρουσιάζονται σαν τα θύματα μιας κοινής παθολογίας: καθρεφτίζονται στο παρελθόν, συναναστρέφονται με νεκρούς, ανίκανοι να επιτρέψουν στο παρελθόν να φθαρεί ώστε να προχωρήσουν τη ζωή τους, έως τη στιγμή που η Ελικ αναχωρεί για την Ισπανία -χώρα μοιραία για την ίδια και τη μητέρα της- και ο Αρτουρ την ακολουθεί. Η συνάντησή τους εκεί αποδεικνύεται εξίσου μοιραία και για τους δύο και κατορθώνουν να βγουν από την ηρεμία ενός πολύχρονου πένθους, γαληνεύοντας τους νεκρούς τους.

Το «Σάββατο των ψυχών» είναι ένας ύμνος για τις χαμένες και περιπλανώμενες φωνές για την ανάγκη της διατήρησης της γλώσσας κι ενός χώρου για την ύπαρξη ενός απόηχου των προηγηθέντων λόγων και των πράξεων, για την αντίφαση της ιστορίας αλλά και για την ανάγκη ύπαρξης αυτής της αντίφασης. Η ροή της σκέψης του ήρωα αποδίδεται δραματικά, ενώ στη σκέψη του παρεισφρέουν πλήθος άλλες φωνές, φίλων ζωντανών, αλλά και ξεχασμένων νεκρών, που έχουν το δικό τους μερίδιο στην προσωπική του ιστορία. Η μετάφραση, καίρια και προσεγμένη, αποδίδει το ύφος και την ελεγειακή ατμόσφαιρα του απαιτητικού αυτού έργου που δεν εξαντλείται στη μία ανάγνωση.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/04/2003