Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία

Σ' αυτή την εντυπωσιακή όσο και περιεκτική μελέτη της ανάπτυξης των δυτικών οικονομιών ο καθηγητής Douglass C. North προβάλλει μια νέα άποψη για τις μεταβολές των κοινωνιών. Στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκεται το ζήτημα των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, των διακανονισμών που ιστορικά έκαναν τα άτομα και οι ομάδες για να αντιμετωπίσουν το βασικό οικονομικό πρόβλημα της ανεπάρκειας των πόρων.

Στα πλαίσια αυτής της μελέτης αναλύoνται σε βάθoς oι σημαντικές περίoδoι της δυτικής ιστoρίας, από τις απαρχές της γεωργίας και τη νεoλιθική επανάσταση, κατόπιν την πoλιτική oικoνoμία τoυ αρχαίoυ και τoυ μεσαιωνικoύ κόσμoυ, μέχρι τη βιoμηχανική επανάσταση και τoυς oικoνoμικoύς μετασχηματισμoύς τoυ εικoστoύ αιώνα.

O Douglass C. North τιμήθηκε με τo Νόμπελ Oικoνoμικών Επιστημών και είναι από τoυς σημαντικότερoυς ζώντες oικoνoμoλόγoυς.






ΚΡΙΤΙΚΗ





Για την παρακμή της Ρώμης έχουν γράψει πολλοί ιστορικοί. Ωστόσο οι περισσότερες αφορμές που έχουν επιστρατευθεί για να την εξηγήσουν δεν λαμβάνουν υπόψη και την οικονομική της διάσταση. Με άλλα λόγια, η επιδείνωση της οικονομίας του ρωμαϊκού κράτους και η εικόνα εγκατάλειψης που είχε τα τελευταία χρόνια για πολλούς ιστορικούς δεν αποτελεί μέρος της αιτίας της παρακμής αλλά μια παράπλευρη συνέπειά της. Έτσι προβάλλει σαν πιο πειστική δικαιολογία η δηλητηρίαση του πληθυσμού από τις μολύβδινες σωληνώσεις, η επικράτηση των βαρβάρων ή κάποια άλλα θολά και ανεξερεύνητα αίτια (π.χ. η νέα θρησκεία). Ωστόσο νομίζω ότι αν εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο θα διαπιστώσουμε ότι οι οικονομικές μεταβολές είναι αυτές που αποτέλεσαν και τη βασική αιτία για τις ιδεολογικές, τις κοινωνικές και κατά συνέπεια τις ιστορικές μεταβολές που έλαβαν χώρα.

Ο Douglass North, οικονομολόγος βραβευμένος με Νομπέλ το 1993, σε αυτό το βιβλίο προσπαθεί να ανακαλύψει την οικονομική διάσταση των ιστορικών γεγονότων και τη διαχρονική ανάπτυξη των θεσμών και των αξιών. Για όσους θεωρούν (και ορθώς, κατά τη γνώμη μας) ότι η οικονομία και η ιστορία είναι έννοιες αλληλένδετες, αυτό το βιβλίο αποτελεί εξαιρετική αφορμή για περαιτέρω σκέψεις και έρευνες. Και τούτο διότι το βασικό του νόημα περιστρέφεται γύρω από τον άξονα του ότι η οικονομία, η κοινωνία και η ιστορία πάνε χέρι χέρι και είναι κόρες της ανάγκης, δηλαδή της ανεπάρκειας των πόρων.

Η αντιμετώπιση της σπανιότητας (της ανεπάρκειας) των πόρων είναι αυτή που γεννά την ανάγκη για την οργάνωση των κοινωνικών και πολιτικών δομών. Οι δομές και οι θεσμοί μεταβάλλονται, προσαρμόζονται και υιοθετούνται ανάλογα με την απόδοσή τους. Ό,τι πετυχαίνει καθιερώνεται, ενώ ό,τι αποτύχει εγκαταλείπεται. Αυτή η πραγματικότητα, κατά τον συγγραφέα, αποτελεί τη βασική αιτία της ιστορικής εξέλιξης ενός οποιουδήποτε συστήματος. Όταν ένα οικονομικό και πολιτικό σύστημα πετύχει, καθιερώνεται ταυτόχρονα και ως σύστημα ηθικής, αξιών και κανόνων. Όταν αποτύχει, η εμπιστοσύνη που το περιβάλλει χάνεται και δίνει τη θέση του σε ένα μεταβατικό στάδιο (χαοτικό πολλές φορές). Αυτό έγινε με τη φεουδαρχία όταν έπρεπε να δώσει τη θέση της στην έννοια του κράτους. Οι διενέξεις μεταξύ των φεουδαρχών κατά τη μετάβαση από την πόλη-κράτος στο εθνικό κράτος (προς το νέο άριστον μέγεθος) αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Αντίστοιχα, και η σημερινή αναζήτηση ενός νέου αρίστου μεγέθους οδηγεί στην εγκατάλειψη του εθνικού κράτους προς όφελος του υπερεθνικού (βλ. Ευρωπαϊκή Ενωση).

Οι ορισμοί που δίνει ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου του είναι αναγκαίοι για να κατανοηθεί η εξέλιξη των οικονομικών και των κοινωνικών δομών. Τα οικονομικά συστήματα κρίνονται και αξιολογούνται με βάση τη διαχρονική μεγιστοποίηση της απόδοσής τους. Αυτή η απόδοση πρέπει να επιτυγχάνεται με το ελάχιστο δυνατό κόστος. Προς τον στόχο της αξιολόγησης αυτής δύνανται να χρησιμοποιηθούν η κλασική (Μάλθους, Ρικάρντο), η νεοκλασική και η μαρξιανή θεωρία, αλλά οι ορισμοί είναι κοινοί.

Η κλασική οικονομική θεωρία βασίζεται σε διάφορες παραδοχές (μεταξύ των οποίων η σπανιότητα των πόρων και η δημογραφική εξέλιξη). Δεν ενσωματώνεται όμως η τεχνολογική μεταβολή, η οποία εν τούτοις παίζει σημαίνοντα ρόλο όσον αφορά την καμπύλη της παραγωγής. Σε αυτό άλλωστε το συγκεκριμένο σημείο διαψεύσθηκε ο Μάλθους, που υποστήριζε ότι η πείνα, οι ασθένειες και οι πόλεμοι δεν θα επιτρέψουν την αύξηση του πληθυσμού του πλανήτη.

Η νεοκλασική θεωρία συμπληρώνει την κλασική χρησιμοποιώντας την έννοια της τεχνολογίας, δηλαδή της γνώσης (η οποία στην ουσία δεν είναι άλλη από την κατανόηση του φυσικού περιβάλλοντος). Η θεωρία του Μαρξ προσπαθεί να ενσωματώσει όλους τους συλλογισμούς των προκατόχων της και να τους συγκεράσει με την έννοια της τάξης και της υπεραξίας. Και αυτή όμως η θεωρία έχει τεράστιους περιορισμούς διότι επιμένει να αγνοεί ότι ο καθένας αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση του κέρδους του (το πρόβλημα του «δωρεάν επιβάτη»).

Αν και υπό μια έννοια θα αρκούσε η νεοκλασική θεωρία για να δοθούν περισσότερες εξηγήσεις, πολλές από τις προϋποθέσεις της δεν είναι αναγκαστικά ισχυρές. Και αυτό διότι η μετάδοση των πληροφοριών δεν είναι τέλεια και άμεση (αφού υπάρχει κόστος τριβής μεταξύ των συναλλασσομένων) και διότι οι άνθρωποι προτίθενται να κάνουν και ορισμένα πράγματα χωρίς αντάλλαγμα (όπως π.χ. δωρεά αίματος). Ο North παραδέχεται ωστόσο ότι σε γενικές γραμμές ισχύει η μεγιστοποίηση του κέρδους ως κινήτρου για την ανθρώπινη δράση. Κατά συνέπεια, ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην ιδιοκτησία (φυσική και πνευματική) θα συμπεριφέρεται αρκετά κοντά στις προϋποθέσεις της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας και θα λειτουργεί πιο αποτελεσματικά από τα υπόλοιπα στην αντιμετώπιση της ανεπάρκειας των πόρων.

Με βάση τον συγκερασμό των παραπάνω θεωριών και μέσα από μια περιπλάνηση στην ανθρώπινη ιστορία ο συγγραφέας καταλήγει στα δύο βασικά γεγονότα που θεωρεί ότι τη σηματοδοτούν: την Πρώτη και τη Δεύτερη Οικονομική Επανάσταση. Η Πρώτη Οικονομική Επανάσταση έκανε εφικτή την αύξηση του υπάρχοντος αποθέματος των πόρων και ήταν κατά βάση εκτατική (δηλαδή κινητοποίησε περισσότερους πόρους). Διήρκεσε δέκα χιλιετίες και σε όλο αυτό το διάστημα οι συντελεστές απόδοσης παρέμειναν σχετικά σταθεροί. Η Δεύτερη Οικονομική Επανάσταση, που ήταν εντατική (δηλαδή βασίστηκε στην αύξηση της παραγωγικότητας διά της επιστρατεύσεως της γνώσεως και της τεχνολογίας), έλαβε χώρα πολύ πρόσφατα και μόνο όταν ήταν έτοιμες οι θεσμικές δομές ώστε να επιτρέψουν την εξέλιξή της. Από τη στιγμή που επικράτησε, όμως, οι δομές έπρεπε να ακολουθήσουν τις εξελίξεις και αυτό δημιούργησε πολιτική αστάθεια (π.χ. παγκόσμιοι πόλεμοι).

Αυτό το βιβλίο είναι χρήσιμο διότι ο North ως οικονομικός ιστορικός αντλεί από τις προαναφερθείσες θεωρίες όλα εκείνα τα στοιχεία που χρειάζονται για να προβεί σε μια συνολική εξήγηση της μεταβολής της οικονομικής ιστορίας με έναν περιεκτικό και σαφή τρόπο.

Νίκος Α. Κεράνης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-07-2001