Πρέπει η πολιτική να γίνει ηθική

Η πεποίθηση ότι η πολιτική είναι "βρόμικη υπόθεση" και το παράλληλο αίτημα της "ηθικοποίησής" της αποτελούν κοινούς τόπους στον καθημερινό δημόσιο λόγο των σύγχρονων δημοκρατιών. Η Μυριάμ Ρεβώ ντ' Αλλόν, από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Γαλλίας στην περιοχή της πολιτικής και ηθικής σκέψης, θέτει υπό αυστηρή δοκιμασία τις τρέχουσες αυτές παραδοχές. Μας καλεί να σκεφτούμε, μεταξύ άλλων, μήπως ο μακιαβελισμός δεν είναι τόσο "μακιαβελικός" όσο θεωρείται και μήπως, τελικά, οι διαπρύσιοι κήρυκες της ηθικής είναι πολιτικά επικίνδυνοι. Μας καλεί ακόμη να γίνουμε περισσότερο επιφυλακτικοί έναντι της ενθουσιώδους ηθικής της πεποίθησης και να επανεκτιμήσουμε ταυτόχρονα τις πολιτικές αρετές μια "ψυχρής" ηθικής της ευθύνης, που παίρνει υπόψη της την τραγικότητα της πολιτικής πράξης.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του δοκιμίου αποτέλεσε το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών στη Γαλλία στις 21 Απριλίου 2002. Οι πολίτες της Γαλλίας στο δεύτερο γύρο καλούνταν να επιλέξουν, από τη μια, μεταξύ ενός υποψηφίου που το κυρίαρχο μήνυμα του ήταν πως «όλοι είναι διεφθαρμένοι» και πως σκοπός του ήταν να «αποκαθάρει την πολιτική από τη διαφθορά» ή αλλιώς να ηθικοποιήσει την πολιτική, ενώ, από την άλλη, αντίπαλός του ήταν ο απερχόμενος πρόεδρος, με μια εικόνα αμαυρωμένη από «σκάνδαλα» και εκφραστής μιας διαδικασίας απαξίωσης της πολιτικής και των πολιτικών. Αλλο όμως ήταν το πραγματικό δίλημμα, σύμφωνα με την πανεπιστημιακή καθηγήτρια και συγγραφέα Μιριάμ Ρεβό ντ' Αλόν, η οποία εστιάζει το φιλοσοφικό και πολιτικό της φακό γύρω από ζητήματα που αφορούν τη σχέση του νεωτερικού ανθρώπου με την πολιτική, την ηθική και τη θρησκεία και τους τρόπους με τους οποίους η πολιτική εκφράζει το κοινό καλό. Οι ψηφοφόροι, κατά τη συγγραφέα, καλούνταν να επιλέξουν ανάμεσα σ' έναν υποστηρικτή της απαξίωσης του αυτόνομου ρόλου της πολιτικής και σε έναν υποψήφιο που με τις κινήσεις του οδήγησε σε φαινόμενα μιας πολιτικής που είχε απολέσει τη δική της ηθική.



Η κανονιστική διάσταση της πολιτικής



Το βιβλίο ξεφεύγει από τη συγκεκριμένη γεωγραφική και πολιτική συγκυρία, γιατί στην ουσία αναφέρεται στο παγκόσμιο φαινόμενο της καλλιέργειας ενός επικίνδυνου ηθικού ακτιβισμού που με πρόσχημα το όντως υπαρκτό πρόβλημα της διαφθοράς και της «διαπλοκής» επιδιώκει να απαξιώσει την πολιτική δράση. Αυτός ο ηθικισμός, απορρίπτοντας την πολυπλοκότητα του καπιταλιστικού κόσμου, επιχειρεί να εκφράσει δήθεν τα συμφέροντα των απλών πολιτών μετατρέποντας τη δυστυχία σε ψευδοπολιτικό επιχείρημα.


Το ίδιο το φίδι και όχι το αβγό του περιμένει να πέσουν οι πολιτικοί στην παγίδα που οι ίδιοι στήνουν στον εαυτό τους, μετατρέποντας το φαινόμενο της διαφθοράς σε καρικατούρα. Αυτή η καρικατούρα μέσα από την κατηγοριοποίηση του κόσμου σε «έντιμους» και «νταβατζήδες» κινδυνεύει να παρασύρει ολόκληρο το πολιτικό σύστημα, ακόμα και τους πιο έντιμους εκφραστές του, και να τους θυσιάσει στο βωμό του οποιουδήποτε θρησκευτικού (λέγε με Πάπα Βοϊτίλα ή Χριστόδουλο) ή προπολιτικού (λέγε με Λεπέν ή Καρατζαφέρη) ιερέα της κάθαρσης. Ο κίνδυνος είναι άμεσος, ο κόσμος του πνεύματος καλείται να αντιδράσει, και αυτό κάνει με θάρρος και ελπιδοφόρα θεωρητική ακτινοβολία η Ντ' Αλόν.


Η συγγραφέας δεν διστάζει να έρθει σε σύγκρουση με την ευρύτερα αποδεκτή αντίληψη για τη σχέση ηθικής και πολιτικής και δεν διστάζει να απορρίψει τις τάσεις υπέρ της «ηθικοποίησης της πολιτικής» που οδηγούν στην απώλεια του χαρακτήρα της πολιτικής στον νεωτερικό κόσμο. Το αίτημα της ηθικοποίησης της πολιτικής ακυρώνει τον ανεξάρτητο ρόλο της πολιτικής στη νεωτερικότητα και παραπέμπει στην ιδέα πως η πολιτική δεν είναι η προσπάθεια επίτευξης του κοινού αγαθού, αλλά μια ιδέα που πρέπει να υπακούει σε κανόνες έξω απ' αυτήν, σε κανόνες που πηγάζουν είτε από κάποιες θεϊκές επιταγές είτε από την εσωτερική συνείδηση των δρώντων.


Η Μιριάμ Ρεβό ντ' Αλόν, μέσω των Μακιαβέλι, Μοντεσκιέ και Καντ, προσεγγίζει με αριστοτεχνικό τρόπο τις ιδρυτικές αρχές της πολιτικής στο νεωτερικό κόσμο. Ο Μακιαβέλι (σύμφωνα με τη σύντομη αλλά εξαιρετικά πολύπλευρη και διεισδυτική προσέγγιση των ιδεών του από τη συγγραφέα, που κατά τη γνώμη μας αποτελεί μια ανάγνωση πρότυπο του μακιαβελικού έργου) δεν είναι υποστηρικτής της κοινοτοπίας πως πολιτική είναι η τέχνη της εξαπάτησης των ανθρώπων. Πρώτιστος στόχος του Μακιαβέλι είναι η χειραφέτηση της πολιτικής δράσης από τη θρησκευτική θεώρηση, της οποίας αντικείμενο δεν είναι το κοινό αγαθό, αλλά η βασιλεία του Θεού επί της γης και η σωτηρία και η λύτρωση του ανθρώπου ως προσώπου και όχι ως ανεξάρτητης ατομικής οντότητας. Το δίδαγμα του Μακιαβέλι δεν είναι πως η πολιτική οφείλει να μη λογαριάζει τα μέσα για την επιτυχία των σκοπών της, αλλά κάτι τόσο απλό και τόσο πολύπλοκο συνάμα, που δεν είναι τίποτε άλλο από την ύπαρξη μιας ανεξάλειπτης απόστασης ανάμεσα στο ιδεώδες και το πραγματικό, το δέον και το είναι. Ο Μακιαβέλι με αυτή τη διάκριση μας προειδοποιεί πόσο επικίνδυνη είναι η επιδίωξη μιας τέλειας κοινωνίας.


Η διαδικασία απελευθέρωσης της πολιτικής από το θρησκευτικό περίβλημά της αποτελεί το κύριο μέλημα και του Μοντεσκιέ, ο οποίος διακρίνει την πολιτική από τη θρησκευτική αρετή. Η πολιτική αρετή ανάγεται στην αγάπη της ισότητας και του κοινού καλού. Αυτή η αρετή βρίσκεται στον αντίποδα εκείνης της αρετής που απευθύνει εκκλήσεις στον εσωτερικό μας κόσμο. Ο Καντ, από τη δική του σκοπιά, απορρίπτει τον ηθικό δεσποτισμό που επιδιώκει να υποτάξει την πολιτική στην αρετή, αλλά ταυτόχρονα απορρίπτει και την άρνηση της δυνατότητας ηθικής βελτίωσης της πολιτικής. Γι' αυτό το λόγο ο Καντ, ακολουθώντας το δρόμο του δικαίου και όχι της προσωπικής αρετής, αναζητεί τον τρίτο δρόμο στην «ηθική πολιτική».



Η ηθική τής ευθύνης και της υπεράσπισης του δικαίου είναι πολιτική ηθική



Η συγγραφέας αυτού του δοκιμίου με κανέναν τρόπο δεν παραγνωρίζει τη σημασία της ηθικής, ταυτόχρονα όμως τονίζει πως ο μη προβλέψιμος χαρακτήρας των πολιτικών πράξεων απαγορεύει εξίσου τον κοινωνικό και τον ηθικό ντετερμινισμό. Η πολιτική οφείλει να έχει τη δική της ηθική. Μια ηθική όμως που θα καθορίζεται από τις επιταγές του νόμου και όχι από εσωτερικευμένες επιταγές και προσωπικά κίνητρα. Κριτήριο αξιολόγησης της ηθικής τής πολιτικής είναι η εφαρμογή του δικαίου και η επιδίωξη του κοινού αγαθού και όχι τα προσωπικά κίνητρα.


Η πολιτική, επομένως, είναι ηθική όταν εφαρμόζει τις πολιτειακές κανονιστικές διατάξεις και όχι αυτές του οποιουδήποτε ιερατείου. Το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται η πολιτική επιβάλλει τη χρήση της διχοτομίας δίκαιου-άδικου και όχι της διχοτομίας καλού-κακού. Η πολιτική έχει ένα δικό της «ακάθαρτο» ήθος όχι επειδή υπάρχει μια εγγενής ανηθικότητα στην πολιτική δράση, αλλά γιατί το περιβάλλον στο οποίο αυτή αναπτύσσεται είναι ο κοσμικός χώρος της διαμεσολάβησης που εμπεριέχει το ιδιοτελές συμφέρον, τη συμπαρομαρτούσα διαφθορά και κυρίως την τραγική ελευθερία της επιλογής των αξιών.


Η διαφθορά και το αργυρώνητο της συμπεριφοράς κάποιων πολιτικών δεν πρέπει να χρησιμεύουν ως άλλοθι για την αποκαθήλωση της πολιτικής δράσης. Η υποκατάσταση της πολιτικής, ακόμα και από σωστές -σεμνότητα και ταπεινότητα- ηθικές συμπεριφορές, εγκυμονεί κινδύνους αμφισβήτησης όχι μόνο των πολιτικών αλλά και της πολιτικής αυτής καθαυτήν. Κάθε πολιτική έχει τη δική της ηθική και αυτό που χρειάζεται είναι να αποφύγουμε να υπαγάγουμε την πολιτική στην σφαίρα των κινήτρων αντί σ' αυτήν του νόμου, καθώς και να προσπαθήσουμε να επιβάλλουμε την ηθική με πολιτικά μέσα. Για να μη γίνει αυτό η συγγραφέας καλεί την πολιτική να ακολουθήσει το δρόμο της ηθικής τής ευθύνης, που αντιμετωπίζει τις πιθανές συνέπειες των αποφάσεων της και όχι το δρόμο της ηθικής τής πεποίθησης, η οποία υπακούει μόνο στο καθήκον και διέπεται από τον αυταρχισμό της επιδίωξης εφαρμογής κάποιων αξιών ανεξαρτήτως συνεπειών. Η ηθική της ευθύνης μάς προσκαλεί να ακολουθήσουμε εκείνον το δρόμο που παίρνει υπόψη του τα κοινά ανθρώπινα ελαττώματα και αδυναμίες, το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης.


Η συγγραφέας προειδοποιεί πως πίσω από κάθε προσπάθεια να ισιώσουμε μέσω μιας ηθικοποιημένης πολιτικής «το στρεβλό ξύλο της ανθρωπότητας» ουσιαστικά κρύβεται η άρνηση της απελευθέρωσης της πολιτικής και του αυτόνομου ατόμου από τους θεολογικούς και προπολιτικούς καταναγκασμούς. Κατά τη γνώμη μας, πίσω από αυτές τις αρνήσεις καιροφυλακτεί ο «καθημερινός φασισμός» της απαξίωσης της πολιτικής. Η συγγραφέας αναζητεί την απάντηση σ' αυτόν το φασισμό στο διάλογο για την επανεκτίμηση των ευθυνών των ιδίων των πολιτών και στην εκπαίδευση στις αρχές της δημοκρατίας και της ηθικής αυτοτέλειας της πολιτικής και των πολιτών.


Αν ήμασταν σύμβουλοι πολιτικών θα τους συνιστούσαμε ανεπιφύλακτα αυτό το μικρό δοκίμιο των 73 σελίδων. Επειδή όμως πρωτίστως μας ενδιαφέρει η αντίσταση στην απλοποίηση των κοινωνικών φαινομένων και διαδικασιών, το συνιστούμε σ' όσους αισθάνονται την ανάγκη να κραυγάσουν την αντίθεσή τους σε φαινόμενα απαξίωσης της πολιτικής, που με δούρειο ίππο την πάλη κατά της διαφθοράς επιδιώκουν να επαναφέρουν τον κόσμο στην προπολιτική και προνεωτερική του κατάσταση.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/02/2005