Η επιστροφή του Μαρτίνου Γκερ

Στα 1540, στο Languedoc, ένας πλούσιος αγρότης εγκαταλείπει σπίτι, γυναίκα και παιδί και εξαφανίζεται. Επιστρέφει -ή τουλάχιστον αυτό πιστεύουν όλοι- μετά από λίγα χρόνια αλλά σύντομα η γυναίκα του υποστηρίζει ότι έπεσε θύμα εξαπάτησης και στέλνει στο δικαστήριο τον άνθρωπο που παρουσιάστηκε ως σύζυγός της. Στο δικαστήριο ο κατηγορούμενος σχεδόν πείθει τους δικαστές ότι είναι ο πραγματικός Μαρτίνος Γκερ μέχρι που -ως εκ θαύματος- ο αληθινός σύζυγος εμφανίζεται την τελευταία στιγμή. Η Natalie Zemon-Davis ανασύρει από τη λήθη αυτή την απίστευτη αλλά αληθινή ιστορία για να προσεγγίσει με ευαισθησία και πρωτοτυπία τις αγροτικές κοινωνίες του 16ου αιώνα, στάσεις, νοοτροπίες, ταυτότητες και συμπεριφορές αλλά και για να μας θυμίσει, με την πλούσια, ζωντανή, πραγματικά συναρπαστική γραφή της, ότι η ιστορική γνώση μπορεί να συνυπάρξει δημιουργικά με την αισθητική απόλαυση που προσφέρει ένα θαυμάσιο αφήγημα. Ενα βιβλίο - σταθμός στη σύγχρονη ιστοριογραφία που μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες σε όλο τον κόσμο και μια ιστορία - θρύλος που γνώρισε πρόσφατα δύο επιτυχημένες κινηματογραφικές εκδοχές (Le retour de Martin Guerre με τον Gerard Depardieu και Sommerthby με τον Richard Gere).







ΚΡΙΤΙΚΗ


Του Γιάννη Κολοβού* (Καθημερινή 8/10/2000)



Βρισκόμαστε στα μέσα του 16ου αιώνα, στο Αρτιγκά, ένα χωριό στους γαλλικούς πρόποδες των Πυρηναίων. Ο Μαρτίνος Γκερ είναι ένας νεαρός εύπορος αγρότης, βασκικής καταγωγής. Ξαφνικά, εγκαταλείπει το σπίτι και την οικογένειά του κι εξαφανίζεται... Επειτα από κάμποσα χρόνια επανεμφανίζεται, ελαφρώς κοντύτερος και πιο παχύς και παίρνει τη θέση που δικαιωματικά του ανήκει στο πλαίσιο της κοινότητας και της οικογένειάς του.


Η ζωή του κυλά ήρεμα, αποκτά μάλιστα και μια κόρη, το δεύτερο παιδί του μετά το γιο που είχε κάνει πριν από την εξαφάνισή του. Υστερα από μία σύγκρουση του Μαρτίνου με τον θείο του, Πιερ Γκερ, η γυναίκα του πρώτου υποστηρίζει ότι έπεσε θύμα εξαπάτησης και στέλνει στο δικαστήριο τον άνθρωπο που παρουσιάστηκε ως σύζυγός της. Στη δίκη, ο κατηγορούμενος καταφέρνει να πείσει τους δικαστές πως είναι ο πραγματικός Μαρτίνος Γκερ, βοηθούμενος και από την έμμεση υποστήριξη της «γυναίκας» του. Ομως -ως εκ θαύματος- ο αληθινός σύζυγος εμφανίζεται την τελευταία στιγμή και η αλήθεια αποκαθίσταται...



Ο δικαστής και η ιστορικός



Η ιστορία αυτή προκάλεσε αίσθηση στην κοινωνία της εποχής και δύο βιβλία γράφτηκαν για την υπόθεση, αμέσως μετά τη λήξη της. Το ένα έφερε τον τίτλο «Arrest Memorable du Parlament de Tolose» και συντάχθηκε από τον Ζαν ντε Κοράς, δικαστή στη συγκεκριμένη δίκη, διακεκριμένο καθηγητή του Δικαίου και ουμανιστή.


Η Natalie Zemon Davis υπήρξε καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και αποτελεί μία από τις πιο καταξιωμένες ιστορικούς της πρώιμης νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας.


Θεωρείται μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους της «νέας πολιτισμικής ιστορίας», μιας τάσης της κοινωνικής ιστορίας που δίνει έμφαση στο πολιτισμικό πλαίσιο που λειτουργούσαν τα λαϊκά στρώματα, στο παρελθόν. Οι ιστορικοί αυτοί υιοθετούν την ανθρωπολογική προσέγγιση για να αποκωδικοποιήσουν το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο κινήθηκε η εκάστοτε ανθρώπινη εμπειρία. Το έργο τους όμως δεν είναι καθόλου εύκολο...

Μέσα από γραπτές λόγιες πηγές -όπως στην περίπτωσή μας το κείμενο του δικαστή Κοράς- οι ιστορικοί ανασυνθέτουν την κουλτούρα και την κοσμοθεώρηση των λαϊκών στρωμάτων, καθώς και την αυτενέργειά τους μέσα στα εκάστοτε ευρύτερα πολιτισμικά συμφραζόμενα.



Νοοτροπία και δεισιδαιμονίες



Τι είδους όμως πληροφορίες μάς παρέχει η Davis για την κοινωνία που μελετά; Ποιες πηγές χρησιμοποιεί;


Μέσα από μια ρέουσα και συναρπαστική -λογοτεχνικών αξιώσεων- αφήγηση αποκαλύπτει πολλά για τις γαμήλιες στρατηγικές, το ρόλο του συστήματος συγγένειας, το φύλο (γιατί η σύζυγος του Μαρτίνου Γκερ ανέχτηκε τον πλαστοπρόσωπο «άντρα» της για χρόνια;), το σύστημα απονομής δικαιοσύνης, τις νοοτροπίες στο πλαίσιο μιας κοινότητας όπως το Αρτιγκά, τις δεισιδαιμονίες και την «εικόνα» που είχαν οι απλοί άνθρωποι για τον εαυτό τους (πώς ο δεύτερος Μαρτίνος ξεγέλασε και δίχασε ακόμα και τους άμεσους συγγενείς του;), την κίνηση ατόμων και πληθυσμών, τις νέες ιδέες που εισβάλλουν και επηρεάζουν τα μέλη της ανώτερης τάξης (τον δικαστή Κοράς, ο οποίος τρέφει μια συμπάθεια για τις ιδέες της Μεταρρύθμισης) αλλά και τους λαϊκούς ανθρώπους.


Η συγγραφέας δίνει πλήθος σχετικών πληροφοριών, έχοντας μελετήσει όχι μόνο κείμενα σαν το σύγγραμμα του δικαστή Κοράς -αναλύοντας και την ίδια τη διαδικασία παραγωγής του ή τις επιδράσεις που άσκησε, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα και την προσωπικότητα του συντάκτη- αλλά και τοπικά αρχεία, καθώς και πλήθος άλλων πηγών.



Λογοτεχνική αφήγηση



Η γοητευτική μορφή του πρωτότυπου ιστορικού αφηγήματος της Davis τού επιτρέπει να απευθύνεται άνετα στον μέσο αναγνώστη -υπήρξε άλλωστε η βάση για τη συγγραφή δύο κινηματογραφικών σεναρίων- χωρίς αυτό να αποβαίνει εις βάρος της μεθοδολογίας και των αυστηρών κριτηρίων του επιστήμονα ιστορικού.


Ανάλογη περίπτωση αποτελεί το βιβλίο του Carlo Ginzburg, «Το Τυρί και τα Σκουλήκια - Ο Κόσμος ενός Μυλωνά του 16ου αιώνα», το οποίο έχει μεταφραστεί και στη γλώσσα μας (εκδ. «Αλεξάνδρεια»).


Πρόκειται για ένα έξοχο δείγμα ιστορικού βιβλίου που ξεπερνά κατατάξεις και είδη, για να προσφέρει στον αναγνώστη απόλαυση εφάμιλλη ενός καλού μυθιστορήματος.



* Ο κ. Γ. Κολοβός είναι ιστορικός και δημοσιογράφος.