Ακυβέρνητη παροικία

Το βιβλίο του κ. Α.Νταλαχάνη αποτελεί τη μόνη ίσως εμπεριστατωμένη μελέτη της πο-ρείας των Ελληνικών παροικιών της Αιγύπτου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά κύριο λόγο διερευνά τις αιτίες που οδήγησαν στις τάσεις φυγής των μελών αυτών των παροι-κιών στα τέλη της δεκαετίας του ’50 και στις αρχές της δεκαετίας του’60, διατρέχοντας, όπως είναι απαραίτητο σε μια ιστορική μελέτη, τα σημαντικά γεγονότα και τις αποφά-σεις στα χρόνια που προηγήθηκαν και, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, επηρέασαν το απο-τέλεσμα. Ουσιώδες προτέρημα του βιβλίου η ενδελεχής, κοπιαστική σίγουρα, μελέτη των διαθέσιμων πηγών. Σημαντικό, επίσης, πλεονέκτημα, σε σχέση με άλλες απόπειρες, η ι-διότητα του συγγραφέα όχι μόνο σαν ιστορικού, αλλά σαν μη Αιγυπτιώτη (Έλληνα δηλα-δή της Αιγύπτου) ερευνητή, δεδομένο που απαλλάσσει την προσπάθεια από παραμορ-φωτικές συναισθηματικές επιρροές.
Δύο βασικά, αλληλοσυνδεμένα, ερωτήματα απασχολούν τη μελέτη. Γιατί συνέβη η μαζική φυγή των Ελλήνων στη πενταετία 1957 – 1961 και εάν η, φυγή αυτή, μπορούσε να αποφευχθεί; Σε ό,τι αφορά το πρώτο ερώτημα η μελέτη καταλήγει σε τεκμηριωμένα συ-μπεράσματα τα οποία ανατρέπουν τη διαδεδομένη, αλλά λαθεμένη, άποψη πως η φυγή ήταν αποτέλεσμα διώξεων, αντίστοιχων ή παρόμοιων με αυτές που αντιμετώπισαν, για παράδειγμα οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης. Οι απόψεις, ωστόσο, που διατυπώνο-νται σχετικά με το δεύτερο ερώτημα, δηλαδή εάν κατάλληλες ενέργειες θα μπορούσαν να αποτρέψουν την φυγή, είναι κατά την προσωπική μου άποψη τουλάχιστον συζητήσι-μες. Η πολυπλοκότητα της φύσης του Αιγυπτιώτικου ελληνισμού (που σε μεγάλο βαθμό γίνεται αντιληπτή και καταγράφεται από τον κ. Νταλαχάνη) είναι νομίζω το σημείο κλει-δί. Ο χώρος δεν επιτρέπει εκτενή ανάλυση αυτής της πολυπλοκότητας, είναι αρκετός ό-μως για να ειπωθεί ότι οι 100.000 άνθρωποι που συναπάρτιζαν αυτή την οντότητα, δεν πρέπει δε καμιά περίπτωση να ταυτίζεται ή να συγκρίνεται με του Έλληνες που μετανά-στευσαν τον 20ο αιώνα στις χώρες του Νέου Κόσμου και μεταπολεμικά στη Δυτική Ευρώ-πη, κυρίως γιατί η Αίγυπτος, η φτωχή, υπανάπτυκτη και αλματωδώς αυξανόμενη πληθυ-σμιακά Αίγυπτος, με την σοσιαλίζουσα κρατικίστικη της πολιτική, δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές δημοκρατίες που αποτέλεσαν τους προορι-σμούς της ύστερης μετανάστευσης. Με τα δεδομένα αυτά φαντάζει αφελής η άποψη της Αριστεράς των δύσκολων εποχών του Εμφυλίου και των χρόνων που ακολούθησαν, άπο-ψη που φαίνεται να υιοθετεί ο συγγραφέας, πως μια διαφορετική πολιτική της παροικια-κής ηγεσίας θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για τη διατήρηση μιας πολυάριθμης ελ-ληνικής παρουσίας.
Μια δεύτερη, σχετιζόμενη όμως με τα παραπάνω, ένσταση μου αφορά τον τίτλο της ελληνικής πλήρους έκδοσης. Το Ακυβέρνητη Παροικία, μπορεί να παραπέμπει στο λογο-τεχνικό αριστούργημα ενός επιφανούς Αιγυπτιώτη συγγραφέα, του Στρατή Τσίρκα, και να προσφέρεται εμπορικά, δεν αποδίδει όμως την πραγματικότητα. Είναι αληθές πως οι μεγάλες ελληνικές κοινότητες της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου διοικούνταν, σχεδόν α-νελλιπώς από άτομα που στο σύνολό τους κάθε άλλο παρά αντιπροσώπευαν την κοινω-νική σύνθεση των Ελλήνων που ζούσαν σε αυτές τις πόλεις. Είναι επίσης αληθές πως, ειδι-κά μεταπολεμικά, η εξάρτηση από το Εθνικό κέντρο υπήρξε ασφυκτική. Μπορεί, λοιπόν, η παροικία να ατύχησε ως προς τις επιλογές της ηγεσίας της αλλά δεν ήταν ακυβέρνητη. Αυτό, άλλωστε, το καταγράφουν και οι πάμπολλες παραπομπές του βιβλίου.
Η πιο συζητήσιμη, ωστόσο, πλευρά του βιβλίου είναι, πάντα κατά την άποψή μου, η βιαστική αξιολόγηση του είδους και του επιπέδου της παιδείας που προσέφεραν τα ελεγ-χόμενα από τις κοινότητες, ελληνικά σχολεία και η συσχέτισή της με την εξέλιξη των πραγμάτων. Τα συγκεκριμένα κεφάλαια παρουσιάζουν αντιφάσεις, δείγμα μιας κάποιας προχειρότητας που ξενίζει, ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη του την βασανιστική ανάλυση των δεδομένων στα υπόλοιπα μέρη του βιβλίου.
Παρόλες τις επιμέρους αντιρρήσεις (που στο κάτω – κάτω είναι προσωπικές του υπο-γράφοντα αυτές τις γραμμές), το βιβλίο προσφέρει ένα πολύτιμο εργαλείο στους μελετη-τές που θα θελήσουν να ασχοληθούν με το θέμα. Ταυτόχρονα, αποτελεί μία πηγή γνώσης για εκείνους που ενδιαφέρονται να μάθουν τις συνθήκες διάλυσης ενός άλλοτε δυναμι-κού κομματιού της Ελληνικής Διασποράς, και περισσότερο από όλους τους εκπροσώπους της τελευταίας γενιάς των Αιγυπτιωτών, που έφυγαν παιδιά ή έφηβοι και δεν αρκούνται σε μύθους και ωραιοποιημένες από τη νοσταλγία ιστορίες.