Διάλογος ιερωμένου και ετοιμοθάνατου

Ετοιμοθάνατος: Φίλε μου, απόδειξέ μου την αδράνεια της ύλης και θα αποδεχτώ την ύπαρξη του δημιουργού σου· απόδειξέ μου ότι η φύση δεν είναι αυτεξούσια και θα σου επιτρέψω να της αναγνωρίσεις ένα κυρίαρχο [...] Ο Θεός σου δεν είναι τίποτα παραπάνω από μία μηχανή που εσύ ο ίδιος επινόησες για να εξυπηρετήσει τα πάθη σου, και την έκανες να κινείται κατά τη φορά τους· από τη στιγμή, όμως, που θίγει τα δικά μου πάθη, θεωρώ σώφρον να την ανατρέψω [...] Αυτή η ψυχή, φίλε μου, είναι ό,τι η φύση επέλεξε να είναι· δηλαδή το αποτέλεσμα των οργάνων με τα οποία η ίδια ευαρεστήθηκε να με διαπλάσει σύμφωνα με τις βουλές και τις ανάγκες της. Και καθώς έχει εξίσου ανάγκη από αρετές όσο και από αμαρτίες, όταν την ευχαριστούσε να με οδηγήσει στις μεν, το έκανε, ενώ όταν ήθελε να με ρίξει στις δε, μου υπαγόρευε επιθυμίες και εγώ ευθύς παραδινόμουν σε αυτές. Διερεύνησε τους νόμους της αν θες να ανακαλύψεις τη μία και μοναδική αιτία της δικής μας ανθρώπινης φαυλότητας, αλλά μην αναζητήσεις σε αυτούς άλλες αρχές πέρα από τις θελήσεις και τις ανάγκες της. (D.-A.-F. de Sade)

Κριτική:

«Πώς να είναι κανείς Σαντ;» αναρωτιέται ο Μορίς Μπλανσό. «Πώς να είναι ο απόλυτος αρνητής του Θεού, ο εκ θεμελίων άθεος, χωρίς ταυτόχρονα, χάρη στη δύναμη της αντιστροφής, να καταφάσκει σ' ένα απόλυτο ακόμα περισσότερο τρωτό;»

Συμπλέοντας με τον ορθολογισμό του Βολτέρου και των Εγκυκλοπαιδιστών, αλλά και με την υλιστική σκέψη των D' Holbach και La Mettrie, ο Ντε Σαντ καταθέτει τα προϊόντα του ταραγμένου πνεύματός του, σε μια εποχή της οποίας το κύριο χαρακτηριστικό υπήρξε η μηχανιστική ερμηνεία του ανθρώπου και της φύσης.

Στο βιβλίο «Διάλογος ιερωμένου και ετοιμοθάνατου» φιλοξενούνται τα γραπτά του σκοτεινού μαρκήσιου που συνεχίζει την tradition du libertinage erudite (μια παράδοση χειρόγραφων κειμένων, κυρίως ερωτικοφιλοσοφικού περιεχομένου, τα οποία κυκλοφορούσαν στο Παρίσι παράνομα, το 17ο αιώνα μέχρι και τις αρχές του 18ου). Ο Ντε Σαντ έγραψε το διάλογο σε ηλικία 43 χρόνων, όταν ήταν φυλακισμένος με βασιλικό διάταγμα στον πύργο της Vincennes (1782).

Ως επίμετρο του παρόντος βιβλίου, η διάλεξη του Πιερ Κλοσοφσκί «Ο Μαρκήσιος de Sade και η Επανάσταση» (η οποία εκφωνήθηκε το 1939 με την ευκαιρία των 150 χρόνων από την εγκαθίδρυση της 1ης Γαλλικής Δημοκρατίας), θέτει τις φιλοσοφικές προκείμενες για το έργο του συγγραφέα, συνδέοντάς το άμεσα με την εποχή που το γέννησε αλλά και με τις ηθικές κατηγορίες από τις οποίες προέκυψε η «διακήρυξη των δικαιωμάτων του ερωτισμού».

Ο Σαντ αγαπήθηκε από τους ρομαντικούς ποιητές -κι από όλους τους κατοπινούς συγγραφείς- για τη μέγιστη τόλμη και την ανατρεπτικότητά του. Η «καταραμένη λογοτεχνία» -ο Πόε, ο Μποντλέρ, ο Ζενέ, ο Μπατάιγ- του χρωστάει την προϊστορία της. Οι μελέτες του Φρόιντ, του Μπατάιγ, του Πολάν, του Κλοσοφσκί πάνω στο έργο του, τα κείμενα του Μπλανσό, του Μπαρτ, του Ντελέζ σχετικά με το σαδισμό, δείχνουν την ισχυρή επιρροή που έχει ασκήσει η σκέψη του στην ευρωπαϊκή διανόηση. (Το φιλοσοφικό του όραμα για μια κοινωνία η οποία θα βρίσκεται σε μόνιμη κατάσταση ανηθικότητας αποτελεί την ουτοπία του κακού).

Για τον Σαντ η αθεΐα νοείται ως κατάργηση του απόλυτου εγγυητή των κανόνων. Οι νόμοι του Θεού (οι ηθικές απαγορεύσεις που «προστατεύουν» την κοινότητα) παρεισδύουν στο σώμα για να το εκτρέψουν από την αληθινή του ζωή, την ελευθερία των ενστίκτων. Ετσι, το σώμα (πεδίο των ενορμητικών δυνάμεων) υποτάσσει τις άλογες δομές του στο έλλογο της νόησης, καταλήγοντας αλυσοδεμένο στα κοινωνικά και ηθικά κατεστημένα. Μόνο μέσω της διαστροφής οι δυνάμεις που δέχονται την καταπίεση του θεσμικού κόσμου, μπορούν να εναντιωθούν σ' αυτόν με την κατάσταση μιας ακραίας παραβατικότητας.

Ο Σαντ θεμελιώνει με το έργο του μια ανθρωπολογία. Η παραδοχή ότι η θρησκεία συνιστά μια επιχείρηση μυστικοποίησης και ότι το «συμφέρον» είναι το μόνο αληθινό κίνητρο των ανθρώπινων πράξεων, αποτελεί κομβικό σημείο της δυτικής σκέψης τη συγκεκριμένη εποχή. Ωστόσο, στο «Διάλογο ιερωμένου και ετοιμοθάνατου» διαπιστώνει κανείς ότι, παρά την αθεΐα του, ο συγγραφέας στηρίζει ακόμη ένα ισχυρό ηθικό σύστημα, επιμένοντας ότι αυτό μπορεί να λειτουργήσει και χωρίς Θεό.

«Θα μπορούσαμε εύκολα να διαλέξουμε μερικά αξιώματα του Σαντ, δίπλα στα οποία οι θέσεις του Λαροσφουκό θα έδειχναν αβέβαιες και ασθενικές», σημειώνει χαριτολογώντας ο Μπλανσό. Και προσθέτει: «Πρόκειται για έναν παραδοσιακό ηθικολόγο».

Ο Σαντ, στο σύνολο των γραπτών του, υπερασπίζεται το δίκαιο της Φύσης -τη γνησιότητα των ενστίκτων. Κατά τη γνώμη του, η διαστροφή είναι ο τρόπος να απελευθερωθούν οι πανάρχαιες δομές του «φυσικού» ανθρώπου που θα τον αποδώσουν ξανά στη Φύση, την πρωταρχική μητέρα. Διότι μονάχα μέσα της μπορεί να υπάρξει η αληθινή ισοτιμία. Ομως, για να ξαναγυρίσει ο άνθρωπος στην «αθωότητα» των ενστίκτων -για να αποχρωματιστεί η έννοια του κακού που διέπει τις σκοτεινές ροπές μας - θα πρέπει να καταργηθεί η Λογική και η ίδια η Γλώσσα. Αν τα σκοτεινά ένστικτα εγκαθιδρύσουν το «κακό» (το πάθος, τη διαταραχή) ενάντια στο «καλό» (τη λογική τάξη που συνέχει τον κόσμο, ως καθολική αξία), τότε πού βρίσκεται το πνεύμα του Διαφωτισμού; Υπάρχει μια ανακολουθία στη σκέψη του φιλόσοφου.

Ο Σαντ ανήκε σε μια διεφθαρμένη προνομιούχα τάξη, της οποίας τα μέλη (βασιλείς, θρησκευτικοί ηγέτες και λοιποί αριστοκρατικοί γόνοι) ασκούσαν την εξουσία, τη βία και την επιβολή προς τον κατώτερο, διαιωνίζοντας το βαθύ ρήγμα της κοινωνικής ανισότητας. Οι ευγενείς είχαν εξασφαλίσει όχι μόνο τη δύναμη και το δικαίωμα της υπεροχής, αλλά και την ανοχή του ίδιου του συστήματος για κάθε ιδιωτική παρέκκλιση. Ετσι, η ελευθεριότητά τους ήταν ολοκληρωτικά νομιμοποιημένη. Να γιατί ο Σαντ, ενώ φανερά προτείνει την ελευθεριότητα ως αντίδραση στις κατεστημένες αυταρχικές δομές, στην πραγματικότητα υπερασπίζεται τη διαιώνιση του παλαιού κόσμου.

Ο παλαιός κόσμος και το «δίκαιο του ισχυροτέρου» (των ευγενών) καθρεφτίζονται στο σαδικό σύστημα, το οποίο, εν τέλει, μετατοπιζόμενο από το κοινωνικό πεδίο -την πολιτική εξουσία- στο πεδίο της Φύσης -την εξουσία των ενστίκτων-, αποκαλύπτει απλώς την άλλη όψη του ίδιου πράγματος: προσθέτει στο κοινωνικό κατεστημένο την αθέατη πλευρά του, το ίδιο το ψυχικό κέντρο από το οποίο εκκινούν οι δομές του.

Κατά βάσιν, ο Σαντ συγκροτεί μια θεωρία του ατομικισμού και μέσω αυτής χρεώνει ολόκληρη την τάξη του. Γι' αυτό και όταν ξεσπά η επανάσταση (τότε που το όργιο του «κακού» νομιμοποιείται στο όνομα της συλλογικότητας) όχι μόνο δεν βρίσκει καμία ηθική ικανοποίηση στη λαϊκή επαναστατική βία, αλλά βλέπει το αιματοκύλισμα σαν μια καρικατούρα του δικού του συστήματος. Ισως ο μαρκήσιος επωμίστηκε την ενοχή όλης της δυνητικής εγκληματικότητας των συγκαιρινών του και θέλησε να την εξιλεώσει μονάχος του.

Ωστόσο, κατά τον Κλοσοφσκί, ο Σαντ κατατρύχεται από την εικόνα του ολοκληρωμένου ανθρώπου, δηλαδή του ανθρώπου της πολυμορφικής ευαισθησίας. Εχθρός αυτού του ανθρώπου -λέει ο Σαντ- είναι ο Θεός και, φυσικά, ο κοσμικός αντιπρόσωπός του, ο βασιλιάς. Και οι δύο πρέπει να καρατομηθούν. Η βασιλοκτονία και η θεοκτονία θα αποτυπώσουν στο νέο πολίτη τη σφραγίδα του εγκλήματος -ενός εγκλήματος που θα συνεχιστεί. Διότι το γηραλέο και διεφθαρμένο σύστημα δεν μπορεί να περάσει από μια κατάσταση παρακμής κατευθείαν στη δημοκρατία, όντας άρρηκτα συνδεδεμένο με την ηθική αποσύνθεση, από την οποία άλλωστε αντλεί όλη τη δύναμη και την ενέργεια της επαναστατικότητάς του.

Αναλύοντας το μοντέλο του θεοκρατικού φεουδαλισμού (τους θεσμικούς του ρόλους και τις κοινωνικές ιεραρχίες), αλλά και τον αριστοκρατικό ατομικισμό που εκπροσώπησε ο Σαντ, ο Κλοσοφσκί δίνει στο μετανεωτερικό αναγνώστη μια ποικιλία στοιχείων για να κατανοήσει πληρέστερα τα ιστορικά δεδομένα που προηγήθηκαν της Γαλλικής Επανάστασης. Ωστόσο, οι ίδιοι οι ελεύθεριοι ήρωες του σαδικού έργου, ως ιδιαίτερες ανθρώπινες μονάδες, μας ωθούν να μετατοπίσουμε το βλέμμα από τον κοινωνικό -και εξωτερικό- περίγυρο, από την ιστορική -και πολιτική- συγκυρία, από το ιδεολογικό -και ηθικό- πλαίσιο, προς το ψυχικό ισοδύναμο της «εγκληματικής φύσης του ανθρώπου», την οντολογική έννοια του κακού, ως φιλοσοφική κατηγορία.

Ο ερωτισμός του «κακού» (που με ηθικά κριτήρια συμβολίζει την επιβολή της εξουσίας πάνω στον άλλον) αποτελεί, σ' έναν βαθμό, το σταθερό πεδίο ανάπτυξης και της δικής μας κοινωνίας. Μπορεί η «ισοτιμία εντός της Φύσης», την οποία πρέσβευε ο Σαντ, να μετασχηματίστηκε από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης σε «ισοτιμία εντός του Κράτους» (όπως και η «κοινωνία χωρίς Θεό» μετασχηματίστηκε αργότερα από τον ίδιο το μαρκήσιο σε «κοινωνία χωρίς δήμιο»), παραμένει όμως ακόμη ανοιχτό «το πρόβλημα του κακού», η περιοχή των σκοτεινών ροπών της ανθρώπινης ύπαρξης και η διαχείρισή τους.

Οι ιδέες του χριστιανισμού επιχείρησαν να μετατοπίσουν τον ατομικό άνθρωπο στη «σχέση με τον πλησίον», δίνοντας έναν πνευματικό ορισμό της ελευθερίας (την έξοδο από το εγώ, ως αναγκαία δραστηριοποίηση του αληθινού είναι) πράγμα που θέτει και τη βασική αρχή της συλλογικότητας -μια θέση καθαρά πολιτική. Πλην, το εκκοσμικευμένο θρησκευτικό μοντέλο δεν απέφυγε να δημιουργήσει με τη σειρά του αυταρχικές και εξουσιαστικές δομές, εξυφαίνοντας έτσι την αυτοαναίρεσή του.

Ωστόσο, αν με την κατάργηση της θρησκείας και το γκρέμισμα της ηθικής (που είναι αναγκαίοι όροι για την ίδρυση της ελευθεριότητας) μπορεί να αφαιρείται από τον κοινωνικό άνθρωπο η έξωθεν επιβολή ώστε να παραδοθεί στην αυτεξουσιότητα και την ατομική βούληση, ο δρόμος για την αληθινή ελευθερία παραμένει κλειστός. Ο Σαντ αδυνατεί να αντιληφθεί ότι το δικαίωμα της σκοτεινής φύσης του ανθρώπου που ενεργοποιεί τα ένστικτα της καταστροφής δεν μπορεί να τεθεί απροϋπόθετα: κάθε εγκληματική τάση χρειάζεται τη δύναμη για να επιβληθεί και, επομένως, εγείρεται μαζί με το αίτημα της Εξουσίας πάνω στον άλλον: το έγκλημα και η εξουσία πάνε μαζί.

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/04/2007