Ο απατημένος πρόεδρος και άλλες τολμηρές ιστορίες

Πρωτοεκδιδόμενα στην Ελλάδα διηγήματα του Σαντ που μας αποκαλύπτουν μια τελείως διαφορετική γραφή από εκείνη στην οποία μας έχει συνηθίσει ο τλμηρός μαρκήσιος. Στον «Απατημένο πρόεδρο», ο συγγραφέας περιγράφει, με το γνωστό σαρκαστικό του πνεύμα, τις περιπέτειες του Προέδρου του Δικαστηρίου του Αιξ, ο οποίος τόλμησε να παντρευτεί τη νεαρότατη, «ξεβγαλμένη» ωστόσο, δεσποινίδα ντε Τερόζ.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Το 1926 ο Μορίς Αιν, με βάση το ογκώδες χειρόγραφο αρ. 4.010 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, δημοσίευσε στην πρωτότυπη γραφή τους 25 διηγήματα του μαρκησίου Ντε Σαντ ­ ανέκδοτα ως τότε ­ υπό τον τίτλο «Ιστορήματα, διηγήματα και μυθεύματα» («Historiettes, Contes et Fabliaux»). Τα διηγήματα αυτά, που βρέθηκαν σε 20 τετράδια των 48 σελίδων με κιτρινισμένα εξώφυλλα, γράφτηκαν μαζί με άλλα στη Βαστίλλη το 1787-1788, όταν ο Σαντ εξέτιε ποινή φυλάκισης. Στην εισαγωγή του τόμου «Επιλεγμένα έργα και μεγάλες σελίδες του μαρκησίου Ντε Σαντ», εκδόσεις Trianon, 1933, o Μορίς Αιν υπογράμμιζε: «Μια σημείωση στο οπισθόφυλλο του εικοστού και τελευταίου χειρογράφου του μας πληροφορεί ότι το έργο του Ντε Σαντ ως διηγηματογράφου αποτελείται από 50 νουβέλες». Πέντε από αυτά τα διηγήματα ­ μερικά συγκαταλέγονται στα αριστουργήματα της γαλλικής λογοτεχνίας, όπως «Ο απατημένος πρόεδρος» και η «Αυγουστίνη ντε Βιλμπράνς ή το στρατήγημα του έρωτα» ­ κυκλοφορούν για πρώτη φορά στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ολκός.

Μολονότι αρκετά στοιχεία περί της ζωής και του έργου του συγγραφέα είναι γνωστά στους έλληνες αναγνώστες, θεωρούμε επιβεβλημένο να τα επαναλάβουμε εδώ. Ο Ντονασιέν - Αλφόνς - Φρανσουά, γιος του Ζαν Μπατίστ ντε Σαντ, πρώην αξιωματικού των Δραγώνων, διπλωμάτη και κυβερνήτη της Μπρες, και της δεσποινίδας Ντε Μαγέ - Καρμάν, γεννήθηκε στις 2 Ιουνίου 1740 στο Παρίσι. Η ευγενική του καταγωγή, για την οποία αισθανόταν υπερήφανος, τον έκανε να πιστεύει ότι βρίσκεται υπεράνω των νόμων, πράγμα που εξηγεί ως ένα βαθμό τη βίαιη και ανεξέλεγκτη διαγωγή του. Κατά προτροπή του πατέρα του, κατατάχθηκε στον στρατό σε νεαρή ηλικία ­ στα 19 του έγινε λοχαγός σε ένα σύνταγμα ιππικού ­ και παντρεύτηκε τη Ρενέ - Πελαζί ντε Μοντρέιγ, κόρη εύπορου κυβερνητικού υπαλλήλου. Ο αναγκαστικός γάμος του, που πραγματοποιήθηκε μόνο για την προίκα της πολύφερνης νύφης, εξώθησε τον ατίθασο Ντονασιέν σε εξωσυζυγικές περιπέτειες, κυρίως με κοινές γυναίκες.

Η απάνθρωπη κακοποίηση της Ροζ Κέλερ, μιας φτωχής χήρας στην οποία υποσχέθηκε δουλειά, τον οδήγησε για πρώτη φορά στη φυλακή το 1768. Αποφυλακίστηκε, έζησε μια παθιασμένη ερωτική ιστορία με την αδελφή της συζύγου του, την ωραία Λουίζα, και ξανάρχισε τις ασωτείες σε κακόφημους οίκους, όπου οργίαζε με κοπέλες στις οποίες χορηγούσε ως διεγερτικό επικίνδυνα σοκολατάκια κανθαριδίνης. Ο θάνατος μιας από αυτές προκάλεσε την επέμβαση της δικαιοσύνης με αποτέλεσμα να καταδικαστεί ­ ερήμην ­ στην εσχάτη των ποινών. Διέφυγε στη Γενεύη, επέστρεψε στη Γαλλία, συνελήφθη, φυλακίστηκε, δραπέτευσε, κλείστηκε στο φρούριο της Βενσέν ­ κατηγορούμενος για υπέρμετρη ακολασία, βλασφημία, βεβήλωση της εικόνας του Χριστού ­ και το 1784 μεταφέρθηκε στη Βαστίλλη. Εκεί, σε ένα άνετο περιβάλλον για το οποίο φρόντιζε η σύζυγός του ­ το κελί του διέθετε πολυθρόνα, γραφείο, ντιβάνι ­, άρχισε να γράφει τα έργα που του χάρισαν τεράστια δόξα. Στο «Ζυστίν ή οι δυστυχίες της αρετής» και στο «Ζυλιέτ ή οι ευτυχίες της ακολασίας», έργα βίαια και εφιαλτικά, αναμειγνύοντας αριστοτεχνικά το σεξουαλικό και το μακάβριο στοιχείο (ματωμένα πτώματα, μωρά που τα αρπάζουν από την αγκαλιά της μητέρας τους, γυναίκες που αποκεφαλίζονται μετά τα όργια, ερωτικά ζευγάρια βουτηγμένα στο αίμα και στο κρασί), προσπαθεί να αποδείξει ότι ο ενάρετος βίος οδηγεί στη δυστυχία και ότι η απόλαυση και το έγκλημα οδηγούν στον πλούτο, στις τιμές και στην ευτυχία.

Τη νύχτα της 3ης προς την 4η Ιουλίου 1789, δέκα ημέρες πριν από την πτώση της Βαστίλλης, περιέπεσε σε κατάσταση παράκρουσης και μεταφέρθηκε στο άσυλο φρενοβλαβών του Σαραντόν, όπου έμεινε ως τις 20 Μαΐου 1790. Αποφυλακισθείς με απόφαση της Εθνοσυνέλευσης, προσχώρησε αμέσως στην Επανάσταση, η οποία επιβραβεύοντας τον εξαιρετικό ζήλο του τον τίμησε με κομματικά αξιώματα. Το 1793 κατηγορήθηκε για μετριοπάθεια και στη συνέχεια για προδοσία, σώθηκε από την καρατόμηση και απελευθερώθηκε από το καθεστώς της 9ης Θερμιδόρ, αλλά το 1801, όταν δημοσίευσε έναν ανώνυμο λίβελο κατά του Βοναπάρτη, κλείστηκε ξανά στο Σαραντόν. Έχοντας συμπληρώσει 22 χρόνια εγκλεισμού σε φυλακές και άσυλα, πέθανε στις 2 Δεκεμβρίου 1814, αφήνοντας πλήθος βιβλία ­ το έργο του σημάδεψε ανεξίτηλα τη γαλλική λογοτεχνία ­ χάρη στα οποία το όνομά του παραδόθηκε στην αιωνιότητα: σαδισμός αποκαλείται η αναλγησία και η ηθική άμβλυνση του ανθρώπου που νιώθει ικανοποίηση όταν υποβάλλει τους άλλους σε βασανιστήρια.

Τα διηγήματα που περιέχονται στη συλλογή «Ο απατημένος πρόεδρος και άλλες τολμηρές ιστορίες» αναφέρονται στις ερωτικές σχέσεις και «είναι διαποτισμένα από το προβηγκιανό πνεύμα», σύμφωνα με την Αννα Τσέα, της οποίας η εξαίρετη μετάφραση, ο πρόλογος και οι σημειώσεις συντείνουν στην απόλαυση και στην κατανόηση των κειμένων. Η γνωστή φιλοσοφική ματιά του Σαντ, η παρατηρητικότητα, η ανατρεπτική διάθεση, η αφηγηματική δεινότητα και το βιτριολικό χιούμορ του αποτελούν τον κοινό παρονομαστή τους. Ο «Απατημένος πρόεδρος» και η «Αυγουστίνη Βιλμπλάνς», τα καλύτερα από τα πέντε ­ χωρίς τα υπόλοιπα να υστερούν ­, είναι γραμμένα με πολύ κέφι και προφανώς ο συγγραφέας διασκέδαζε με αυτά στο ανήλιαγο κελί του. Στο πρώτο, ένας ηλικιωμένος δικαστής από το Αιξ, κακάσχημος, άνανδρος και διεφθαρμένος, παντρεύεται στο Παρίσι μια κόρη βαρόνου η οποία αγαπάει νεαρό αξιωματικό. Για να τιμωρήσουν τον δικαστή, που έχει καταδικάσει αθώους και μη, συγγενείς της κοπέλας τον υποβάλλουν σε εξευτελισμούς και βασανιστήρια ώσπου να φύγει ταπεινωμένος από αυτήν και ο γάμος τους να θεωρηθεί μη γενόμενος ­ άλλωστε, ερωτική συνεύρεση ανάμεσα στο αταίριαστο ζευγάρι δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Στο δεύτερο, μια νεαρή γυναίκα που μισεί τους άντρες και έλκεται από τις ομόφυλές της, πιστεύοντας ότι «η συνεύρεση των δύο φύλων, πολύ χρήσιμη για την αναπαραγωγή, μπορεί να μην έχει την ίδια σημασία για την ηδονή», πέφτει στην παγίδα που της στήνει ένας νεαρός, ερωτευμένος μαζί της, ο οποίος την πλησιάζει μεταμφιεσμένος σε γυναίκα, ώστε να γίνει ευκολότερη η ερωτική τους προσέγγιση.

Η υπόθεση στα τρία άλλα διηγήματα έχει ως εξής: «Γεννηθήτω το θέλημά σας»: Η παρεξήγηση που δημιουργείται σχετικά με τις σεξουαλικές επιθυμίες του ηλικιωμένου δικαστή και της αθώας συζύγου του. «Ο σύζυγος ιερέας, προβηγκιανό διήγημα»: Ο κύριος Ροντέν είναι ένας ήσυχος σύζυγος στην επαρχία. Προκειμένου να βοηθήσει κάποιον φίλο του ιερωμένο, αναλαμβάνει να κάνει τη λειτουργία στη θέση του, χωρίς να ξέρει ότι εκείνος ερωτοτροπεί στο σπίτι του με την κυρία Ροντέν. «Ο κερατάς του ίδιου του εαυτού του»: Ο κύριος Ντυτούρ γνωρίζει τον κύριο Ρανβίλ και του ζητάει να του δανείσει την ωραία ερωμένη του, στο πρόσωπο της οποίας ανακαλύπτει τη σύζυγό του.

Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στα περιώνυμα μυθιστορήματά του, όπου αφηγείται τα πιο απίθανα πράγματα, βάζει τους ήρωες και τις ηρωίδες του να επιδίδονται σε κάθε είδους όργια και περιγράφει με τη μεγαλύτερη δυνατή αθυροστομία μια ποικιλία σεξουαλικών διαστροφών, εδώ ο Σαντ επιδεικνύει κοσμιότητα και ευπρέπεια στις εκφράσεις του, χωρίς ωστόσο να πάψει να είναι ερωτικότατος.

Ο «Θείος μαρκήσιος» ­ αποκλήθηκε έτσι ίσως επειδή βρισκόταν λιγότερο κοντά στον Θεό παρά στον διάβολο ­ ρίχνει διερευνητικές ματιές πάνω στις ανθρώπινες συμπεριφορές, σχολιάζει τα κακώς κείμενα και διατυπώνει απόψεις σχετικές με τα ερωτικά ήθη ­ και όχι μόνο με αυτά. Γράφοντας στο υγρό και θλιβερό κελί της Βαστίλλης, μακριά από τα αγαπημένα του πρόσωπα και τις χαρές της ζωής που του στέρησε ­ άδικα, κατά τη γνώμη του ­ η ανάλγητη Δικαιοσύνη, προσπαθεί να πλήξει τον αυταρχισμό της δικαστικής εξουσίας, να αποκαλύψει τη σκληρότητα και την υποκρισία της κοινωνίας και να μαστιγώσει με όση δύναμη διαθέτει την αστική τάξη της εποχής του Διαφωτισμού, διακωμωδώντας τις αξίες και τα δόγματά της.

Είναι χρήσιμο να σημειώσουμε ότι αρκετά από τα μυθιστορήματα του Σαντ έχουν εκδοθεί από τον Εξάντα και να θυμίσουμε ότι όταν πρωτοκυκλοφόρησαν στην Ελλάδα προκάλεσαν την επέμβαση της λογοκρισίας. Θορυβημένοι τότε οι εκδότες και οι διανοούμενοι, έχοντας την αμέριστη υποστήριξη του Τύπου, αντέδρασαν έντονα σε αυτή την αναχρονιστική αντιμετώπιση των τολμηρών λογοτεχνικών έργων, που βρίσκονται στα όρια του ερωτισμού και της πορνογραφίας και υποτίθεται ότι βλάπτουν τα χρηστά ήθη των πολιτών.



Φίλιππος Φιλίππου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-04-1998