Αρχαίοι Αθηναίοι. Ηδονές, καταχρήσεις και πάθη

Δύο ήταν τα μεγαλύτερα πάθη στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, οι εταίρες και... τα ψάρια. Όμως το κυνηγητό της ηδονής στη «δημοκρατία πρότυπο» -ή μήπως πρότυπο των απανταχού κυνηγών των απολαύσεων;- δε σταματούσε εκεί.
Ο Μελάνθιος, για παράδειγμα, ευχόταν να είχε λαιμό σαν του πελαργού, για να παρατείνει την απόλαυση του φαγητού που κατάπινε. Ο Φιλόξενος έφαγε ένα χταπόδι μήκους ενός μέτρου και κόντεψε να πεθάνει από δυσπεψία, ένας ανώνυμος αλκοολικός, που απαθανάτισε ο Αριστοτέλης, έβαλε ένα αβγό κάτω από το στρώμα του, κάθισε πάνω του και έπινε ασταμάτητα μέχρι να το κλωσήσει.
Σε αυτή την άκρως απολαυστική επιστημονική μ ελέτη που δείχνει πόσο πολύ έπαιρναν στα σοβαρά την απόλαυση οι αρχαίοι Αθηναίοι, ενημερωνόμαστε, εκτός από την ιδεολογία της διατροφής, για τις εταίρες, τους πελάτες τους, την ταρίφα τους, το ρεπερτόριό τους στις σεξουαλικές στάσεις, όπως και για τα συμμπόσια και το τελετουργικό της οινοποσίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εχουμε μάθει να συλλογιζόμαστε την Αθήνα της κλασικής περιόδου ως «ένα κάπως αυστηρό μέρος, όπου η μόνη υπερβολή ήταν τα δημόσια κτίσματα και η Ακρόπολη». Λάθος, διακηρύσσει ο Ντέιβιντσον. Και, όπως κάθε καλός ερευνητής, σημειώνει ότι ο χώρος της δικής του διδακτορικής διατριβής είναι σχεδόν παρθένος. Χρειάστηκαν επτά χρόνια για να συλλέξει στοιχεία από πλήθος πηγών, από τα οποία προκύπτει μια εικόνα για τις συνήθειες στα χρόνια του Περικλή και του Σωκράτη, του Ευριπίδη και του Δημοσθένη και τόσων άλλων που έχουν μείνει στην ιστορία ως άνθρωποι χωρίς πάθη, χωρίς αδυναμίες. Ο Σωκράτης δεν έλειπε από κανένα συμπόσιο, απ' ό,τι φαίνεται μέσα από τα κείμενα που έχουν διασωθεί.

Βέβαια τα αποσπάσματα των κειμένων πρέπει να φωτιστούν κάθε φορά στο πλαίσιό τους, γιατί τα περισσότερα προέρχονται από την αττική κωμωδία, η οποία ήταν ως γνωστόν σάτιρα της κοινωνίας και της πολιτικής, και ίσως πρόκειται απλώς για αστεϊσμούς. Είναι σαν να βγάζει κάποιος στο μέλλον συμπεράσματα για τη σημερινή εποχή με βάση αυτά που λέει στην εκπομπή του ο Μητσικώστας - όχι πως θα είναι άστοχη η εικόνα, αλλά πρέπει να εντοπίζονται οι υπερβολές. Επειτα έχει σημασία η πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής, όπως και οι προθέσεις πίσω από την κάθε λέξη στους λόγους των ρητόρων. Πόσο ακριβής ήταν ο Αισχίνης, θανάσιμος εχθρός του Δημοσθένη στην Αθήνα καθώς ο Φίλιππος κατέβαινε προς τα κάτω, όταν είπε: «Αν κάποιος σου βγάλει, ω Δημοσθένη, αυτήν την κομψήν μικράν χλαίνην και τον μαλακόν χιτωνίσκον σου [...] και τα δώση εις τα χέρια των δικαστών, πιστεύω ότι, αν δεν τους έχουν πει σε ποιον ανήκουν, θα αμφιβάλλουν αν τα ρούχα αυτά είναι ανδρικά και όχι γυναικεία».



Μεγάλες κούπες



Τι φορούσαν αλήθεια οι Αθηναίοι και τι οι γυναίκες τους; Πώς έτρωγαν, πώς έπιναν; Είναι ευνόητο ότι οι τετριμμένες πρακτικές δεν έχουν καταγραφεί σε κείμενα, αφού μόνο οι επικίνδυνες δραστηριότητες σημειώνονται συνήθως. Παρ' όλα αυτά τυχαίες αναφορές επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε ένα ωραιότατο σκηνικό, με ερωτήματα που ούτε στην εποχή τους δεν είχαν απαντηθεί. Ποιοι έπιναν περισσότερο, οι ηδυπαθείς Αθηναίοι ή οι ασκητικοί Σπαρτιάτες; Και ποιον πρέπει να πιστέψουμε καλύτερα, τον αθηναίο φιλόσοφο Κριτία - έναν φιλοσπαρτιάτη μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο - που λέει ότι οι Σπαρτιάτες δεν έπιναν παρά μόνο νερό στις μεγάλες κούπες τους, ή ένα σωρό άλλες πηγές που αναφέρουν ότι τα σπαρτιατικά κύπελλα ήταν ό,τι πρέπει για γενναίες οινοποσίες; Και πόσο ασκητικοί ήταν οι Σπαρτιάτες, όταν είχαν θηλυπρεπή μακριά μαλλιά και μανδύες βαμμένους σκούρους πορφυρούς;

Σε σχέση με τη Σπάρτη, σίγουρα η Αθήνα ήταν περισσότερο επιρρεπής στις απολαύσεις και στη σπατάλη, αλλά δεν διέθετε αυτή τα σκήπτρα της πολυτέλειας.

Το πρότυπό της ήταν η Νότια Ιταλία και η Σικελία, που ήταν ονομαστές για τους αγρούς τους, τα παχιά τυριά, τους μαγείρους και την κουζίνα τους. Τον καιρό της καταστροφικής αθηναϊκής εκστρατείας κατά της Σικελίας, τους Αθηναίους «τους είχε πιάσει απληστία για τα θρυλικά πλούτη της Σικελίας και της Δύσης, που άκουγαν σε ιστορίες και αφηγήσεις για πόλεις όπως η Σύβαρις, ο Ακράγας, η Σίρις και ο Τάρας». Μάλιστα ο στρατηγός Νικίας, που ήταν αντίθετος στο σχέδιο της εκστρατείας, προειδοποίησε τους Αθηναίους ότι ο Αλκιβιάδης χρησιμοποιούσε τον πόλεμο για να χρηματοδοτήσει τον πολυτελή τρόπο ζωής του! Και ο Θουκυδίδης είχε συμφωνήσει ότι ο Αλκιβιάδης «είχε επιθυμίες μεγαλύτερες από αυτές που μπορούσε να συντηρήσει η περιουσία του, για την εκτροφή αλόγων και άλλες δαπάνες. Αυτό, όπως αποδείχθηκε τελικά, είχε μεγάλη σχέση με τον ξεπεσμό της πόλης».



Συμπόσια και ταβέρνες



Ο πλούτος των πληροφοριών που αναπτύσσονται στο βιβλίο - στο πρώτο μέρος για τα φαγητά και τα ποτά, τα αριστοκρατικά τελετουργικά συμπόσια δίπλα στις λαϊκές ταβέρνες και τα καπηλεία, στο δεύτερο μέρος για τις γυναίκες, τα αγόρια και τον έρωτα, όπως και για το αντίτιμο της εταίρας, στο τρίτο μέρος για την πολιτική οικονομία της πόλης, στο τέταρτο μέρος για την πολιτική και τους πολιτικούς - συνθέτει έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από τον σημερινό, αλλά συγχρόνως γνώριμο. Ολα εξετάζονται με διαρκείς παραπομπές σε κείμενα και με αναφορές σε διαφωνούντες από την αρχαιότητα ως τη σημερινή εποχή, ενώ είναι ιδιαίτερα επιμελημένη η μετάφραση του βιβλίου, η επιλογή δόκιμων μεταφράσεων των αποσπασμάτων και το ευρετήριο. Το συνολικό αποτέλεσμα είναι και πικάντικο και επιστημονικό.

Ο Ντέιβιντσον διαφωνεί ευθαρσώς με τη δημοφιλή θεωρία, που υποστήριξαν μεταξύ άλλων ο Φρόιντ, η ντε Μποβουάρ και ο Φουκό, ότι οι Ελληνες χώριζαν τον κόσμο σε δύο μέρη, σ' Εκείνους και σ' Εμάς. Το Εμείς περιελάμβανε τους ενήλικους άρρενες πολίτες που έγραφαν όλα αυτά τα κείμενα, και το Εκείνοι τους άλλους, δούλους, γυναίκες και βαρβάρους, που δεν έγραφαν τίποτε. Υπεραπλούστευση, σημειώνει και πάλι ο συγγραφέας. Οι όροι της αντίθεσης άλλαζαν όλη την ώρα και οι δυαδικοί διαχωρισμοί ήταν ποικίλοι. Οι γυναίκες φέρ' ειπείν διακρίνονταν σε κοινές πόρνες και συζύγους, σε νοικιασμένες αυλητρίδες και εταίρες ή σε παλλακίδες και εταίρες. Παρ' ότι οι άνθρωποι αυτοί έζησαν αιώνες πριν από τον Χριστιανισμό, «θα μας φανούν μερικές φορές πολύ οικείοι, πολύ ζωντανοί, ζεστοί και καταδεκτικοί» γράφει ο Ντέιβιντσον. Ο ίδιος ο Τζέημς Ντέιβιντσον ίσως να αισθάνεται ένας σύγχρονος Αλκιβιάδης, όταν έχει τον αέρα να ευχαριστήσει στον πρόλογο «τον σύντροφό του» Alberto Perez Cedillo πριν από τους γονείς του. Παρεμπιπτόντως, ο Αλκιβιάδης έπινε το κρασί του ανέρωτο, πράγμα πολύ προχωρημένο για την εποχή και για τους κανόνες του συμποσίου...



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-01-2004