Απροϋπόθετο ή κυριαρχία

Στις 3 Ιουνίου 1999 ο Ζακ Ντεριντά αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα. Η άφιξή του στην Ελλάδα συνέπεσε με τον πόλεμο στο Κοσσυφοπέδιο. Πιστός στις αρχές του, ο Ζακ Ντεριντά, μέσα στο πανεπιστήμιο, θα παρακάμψει τους καθιερωμένους κανόνες εθιμοτυπίας που υπαγορεύουν όχι μόνο τη μορφή αλλά και τη θεματική του λόγου ενός επίτιμου διδάκτορα και θα εκφέρει μια κατ' εξοχήν πολιτική θέση, άμεσα συνυφασμένη με τα τραγικά πολεμικά συμβάντα. Κατ' αυτόν τον τρόπο, εδώ, στην Ελλάδα, σπάει για πρώτη φορά τη σιωπή που είχε κρατήσει ώς τότε σχετικά με αυτήν τη σύγκρουση, απαντώντας στο ερώτημα που ο ίδιος θέτει: «Πώς να ερμηνεύσουμε, ακόμη και πέρα από την ευρωπαϊκή μας ιδιότητα του πολίτη, την οικουμενική μας ευθύνη ως πανεπιστημιακών εν καιρώ πολέμου;» Η θέση που υπερασπίζεται ο Ζακ Ντεριντά στηρίζεται στην αποδομητική κριτική της έννοιας της κυριαρχίας -και δη της αδιαίρετης κρατικο-εθνικής- και συνάμα στον λεπτό διαχωρισμό της από την έννοια του απροϋπόθετου.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Tι σκέψεις κάνει γύρω από το ζήτημα του πολέμου ένας σύγχρονος φιλόσοφος και πώς ο πόλεμος επαναθέτει το ζήτημα της σκέψης; Αυτά τα ερωτήματα συνιστούν τον πυρήνα της παρούσας έκδοσης. Πρόκειται για την ομιλία που εκφώνησε ο Γάλλος φιλόσοφος, Ζακ Ντεριντά στην Ελλάδα κατά την αναγόρευσή του σε Επίτιμο Διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου τον Ιούνιο 1999, έπειτα από πρόσκληση του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού.

Αφορμή για την προβληματική που θέτει εδώ ο Ντεριντά σχετικά με το ζήτημα των όρων και των ορίων της κυριαρχίας σήμερα, αποτέλεσαν οι στρατιωτικές ενέργειες που διεξάγονταν τότε στο γειτονικό μας Κοσσυφοπέδιο. Oμως, οι διαρκείς πολεμικές συγκρούσεις διεθνώς, και ακόμη περισσότερο, η εντεινόμενη κρίση στον Περσικό Κόλπο, καθιστούν τους στοχασμούς αυτούς εξαιρετικά επίκαιρους αν όχι επείγοντες.



Αποδόμηση και πολιτική



Το φιλοσοφικό έργο του Ντεριντά είναι ιδρυτικά συνδεδεμένο με την τάση της «αποδόμησης», η οποία, σχηματικά μιλώντας, αφορά τον εντοπισμό αντιφάσεων και κενών σε φιλοσοφικές θεωρίες, που συλλαμβάνουν τον κόσμο ως πλήρη και τυποποιήσιμη ολότητα. Υπό αυτήν την έννοια, η στρατηγική της αποδόμησης έχει εξ αρχής μια πολιτική χροιά, η οποία εκδηλώνεται ως αέναη άσκηση κριτικής στους τρόπους που η φιλοσοφία έχει παραδοσιακά προσεγγίσει όψεις του κόσμου και του όντος.

Oμως, ο κριτικός στοχασμός του Ντεριντά δεν περιορίζεται στα παραδοσιακά όρια της φιλοσοφίας. Εκτείνεται σε άλλα πεδία, όπως η λογοτεχνία, η ψυχανάλυση, η ανθρωπολογία, η πολιτική, και επιπλέον πραγματεύεται καίρια ζητήματα της σύγχρονης πραγματικότητας. Η πολιτική διάσταση της σκέψης του φιλοσόφου παίρνει ακόμη πιο συγκεκριμένη μορφή σε εκείνα τα κείμενά του, όπου θεματοποιεί επίκαιρα ιστορικοπολιτικά συμβάντα, όπως το απαρτχάιντ, το ολοκαύτωμα, και, εν προκειμένω, ο πόλεμος. Η ομιλία της αναγόρευσής του, που δημοσιεύεται εδώ, θίγει ακριβώς κρίσιμα προβλήματα σχετικά με τα όρια της κρατικο-εθνικής κυριαρχίας και την ευθύνη των πανεπιστημιακών εν καιρώ πολέμου.



Τα όρια της κυριαρχίας



Στην ομιλία του ο Ντεριντά καταγγέλλει τους βομβαρδισμούς ως μέσον υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακόμη πιο ουσιαστικά, όμως, θίγει τα επιτακτικά ηθικο–πολιτικά ερωτήματα, που προκύπτουν από εκείνο τον παράδοξο «πόλεμο χωρίς κήρυξη πολέμου» μεταξύ ΝΑΤΟ, Σερβίας και του κινήματος ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου. Ο πόλεμος αυτός διεξήχθη στο όνομα ενός νομιμοποιητικού λόγου είτε περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων είτε περί εθνοτικής καθαρότητας. Εν τούτοις, κατά τον Ντεριντά, το βασικό διακύβευμα του πολέμου για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη ήταν στην πραγματικότητα τα όρια της κυριαρχίας, τα οποία συναρτώνται με την έννοια και τα όρια των (κρατικών) συνόρων.

Ενάντια στους όρους και τα όρια που υπαγορεύει η διεκδίκηση της κυριαρχίας, ο Ντεριντά προβάλλει την έννοια του απροϋπόθετου, που ταυτίζεται με την ελεύθερη σκέψη, δηλαδή την εξ ορισμού σκέψη. Η απροϋπόθετη ελευθερία της σκέψης επομένως επιτρέπει, ή μάλλον επιβάλλει, να σκεφτούμε τα όρια και τις προϋποθέσεις της (κρατικής) κυριαρχίας, που διακυβεύεται σε κάθε πόλεμο. Η ελεύθερη σκέψη καλείται να αμφισβητήσει την αρχή της κυριαρχίας και συνάμα να σκεφθεί την αμφισβήτησή της στην παρούσα ιστορική στιγμή όσο και να εξετάσει τη γενεαλογικά θεολογική «φαντασίωση της κυριαρχίας που εμπνέει όλους τους κρατικο–εθνικισμούς».

Ως τον υποδειγματικό τόπο της απροϋπόθετης σκέψης που αντίκειται σε περιορισμούς, ο Ντεριντά προτείνει το πανεπιστήμιο, απαλλαγμένο από κάθε εξουσία αλλά όχι χωρίς ισχύ. Είναι εντός του πανεπιστημίου που μπορούν και πρέπει να εξεταστούν άνευ ορίων τα διακυβευόμενα όρια της κυριαρχίας και να επανατεθεί το οντολογικό ερώτημα τι είναι η ανθρωπότητα εξ ονόματος της οποίας διεξάγεται πόλεμος.

Oμως, σύμφωνα με τον Ντεριντά, το πανεπιστήμιο οφείλει ταυτόχρονα να αναλάβει και την ευθύνη για την επεξεργασία ενός νέου διεθνούς δικαίου για τη διαβούλευση των νέων όρων διακύβευσης της κυριαρχίας σήμερα. Η πρότασή του αυτή συνεπάγεται την προετοιμασία μιας νέας πολιτικής, μιας «νέας σκέψης του πολιτικού» που να αξιώνει την ιδέα μιας δημοκρατίας σε κατάσταση διαρκούς αναστοχαστικότητας ως προς τον εαυτό της και ανοικτότητας προς το διαφορετικό.



Η έκδοση



Στη δίγλωσση αυτή έκδοση περιλαμβάνονται επίσης οι προσφωνήσεις με τις οποίες οι Eλληνες οικοδεσπότες δεξιώθηκαν τον ξένο τους. Ο Δημήτρης Δημηρούλης και ο Γιώργος Βέλτσος εμπλέκουν τον τιμώμενο σε ένα υφάδι σχέσεων φιλίας, δώρου και φιλοξενίας, έννοιες που άλλωστε αποτελούν συστηματικά αντικείμενα στοχασμού του Ντεριντά. Επιπλέον, στην εναρκτήρια ομιλία του (laudatio) ο Δ. Δημηρούλης επιχειρεί να διαλευκάνει κάποιες διαδεδομένες παρανοήσεις σχετικά με την αποδομητική κριτική και επισημαίνει τη σημασία του έργου του φιλοσόφου για τη σύγχρονη σκέψη.

Τέλος, οι εκτενείς σημειώσεις του μεταφραστή Βαγγέλη Μπιτσώρη, ενισχύουν την κατανόηση των θέσεων του Ντεριντά και υποδεικνύουν στον αναγνώστη περαιτέρω εννοιολογικές διαδρομές στη σκέψη του μέσω της παράθεσης αποσπασμάτων από άλλα κείμενά του.



Αγγελική Σπυροπούλου (διδάσκει Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας)

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 30/3/2003







ΚΡΙΤΙΚΗ



Tι είναι ένας καθηγητής και ποια η αποστολή του πανεπιστημίου (universitas) σήμερα; Στο ιστορικό αυτό ερώτημα ο Zακ Nτεριντά δίνει μια ασυνήθιστη απάντηση λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο την ετυμολογία των λέξεων, αλλά και τις πολιτικο-ιστορικές συγκυρίες όσο και τις τηλετεχνοεπιστημονικές αλλαγές στο επίπεδο της οικουμενικής επικοινωνίας: Kαθηγητής είναι κάποιος που δεσμεύεται μέσω μιας δημόσιας υπόσχεσης να αναζητήσει την αλήθεια, και μάλιστα χωρίς περιορισμούς και προϋποθέσεις και χωρίς να υπολογίζει τα διαπλεκόμενα συμφέροντα. Ο τόπος αυτής της δέσμευσης είναι το πανεπιστήμιο. Πέραν τούτου, το πανεπιστήμιο δεν είναι απλώς εργαστήριο παραγωγής «έργου», αλλά και τόπος όπου σχεδιάζονται και προβάλλονται άλλοι, δυνητικοί κόσμοι. Aυτό που διαβάζει επομένως ο Nτεριντά μέσα από το όνομα του καθηγητή δεν είναι τόσο η διαπίστωση ορισμένων «τυπικών» προσόντων ή η αυθεντία ενός ειδήμονα όσο η δεσμευτική ανάληψη του καθήκοντος για απεριόριστη άσκηση της σκέψης ενάντια σε κάθε μορφή δογματισμού. Tο πανεπιστήμιο είναι ο θεσμικός τόπος όπου ο καθηγητής διερωτάται ελεύθερα για την ουσία των θεσμών και της κοινότητας εν γένει.

Tο να δημοσιοποιούν ευρωπαίοι καθηγητές πανεπιστημίου τις σκέψεις τους για τον θεσμό που εκπροσωπούν δεν είναι ασφαλώς κάτι καινούργιο. Eκκινώντας από τη Διαμάχη του Kαντ για τις πανεπιστημιακές σχολές, τους Λόγους του Φίχτε προς το γερμανικό έθνος και τις Διαλέξεις του Nίτσε για τα δημόσια ιδρύματα, μπορεί κανείς να υπενθυμίσει την αναφορά του Mαξ Bέμπερ στην επιστήμη ως επάγγελμα (Βeruf) ή ακόμη και την περίφημη και επίδικη εκφώνηση του πρύτανη Xάιντεγκερ για την Aυτο-υπεράσπιση του Γερμανικού Πανεπιστημίου το 1933.

Στην ομιλία του κατά την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου στις 3.6.1999 ο Nτεριντά θα συνεχίσει αυτή την παράδοση, διαφοροποιώντας και μετατοπίζοντας ελαφρώς τη δική του τοποθέτηση σύμφωνα με τη γνωστή στρατηγική της αποδόμησης. Θα θέσει υπό αμφισβήτηση τους κανόνες της εθιμοτυπίας μιας διδακτορικής διατριβής honoris causa και θα μιλήσει, κάνοντας χρήση της ιδιότητας του ξένου, για το «διαβολικό τρίγωνο» και τις ηγεμονικές βλέψεις του NATΟ, της Σερβίας και του Kοσσυφοπεδίου, ασκώντας κριτική σε κάθε μορφή πολιτικής θεολογίας που διέπει και κατευθύνει την κυριαρχική βούληση.



Tο δικαίωμα αντίστασης



H εμφατική του συνηγορία υπέρ ενός απροϋπόθετου πανεπιστημίου είναι αξίωση τόσο για το απόλυτο δικαίωμα μιας εκ των έσω προβληματοποίησης του θεσμού όσο και για το δικαίωμα αντίστασης του πανεπιστημίου ενάντια σε κάθε μορφή οικονομικού, πολιτικού, νομικού ή και ηθικολογικού περιορισμού έξωθεν επιβεβλημένου. Aυτό ισχύει σίγουρα για ένα πανεπιστήμιο Πολιτικών και Kοινωνικών Eπιστημών, το οποίο δέχεται σήμερα συνεχείς πιέσεις που υπονομεύουν την αυτονομία του, αλλά και συνολικά για όλες τις ανθρωπιστικές σπουδές, οι οποίες βρίσκονται σε μόνιμη κρίση καθώς η ηγεμονία στον χώρο της γνώσης έχει μεταβιβαστεί στις τεχνοεπιστήμες. Eνα από τα δραστικότερα αποτελέσματα των νέων τηλετεχνολογιών είναι ο απεντοπισμός του χώρου της επικοινωνίας και συνακόλουθα η ανεπανόρθωτη αποσταθεροποίηση της έννοιας του χώρου του πανεπιστημίου (campus). Πού αρχίζει και πού τελειώνει σήμερα αυτό που γνωρίζαμε μέχρι πρότινος ως τοπική κοινότητα του πανεπιστημίου; Eπιπλέον, οι τεχνοεπιστήμες δεν υπονομεύουν μόνο την τοπολογία των θεσμών αλλά και την ουσία των υποκειμένων, εφόσον «καθιστούν όλο και λιγότερο διασφαλισμένο ό,τι αποκαλείται ίδιον του ανθρώπου». Ολα αυτά πρέπει να γίνουν αντικείμενα μιας νέας πανεπιστημιακής σκέψης, η οποία οφείλει να αναστοχαστεί την κοινότητα και τον θεσμό πέραν των γεωπολιτικών και κρατικοεθνικών περιορισμών, λαμβάνοντας δηλαδή υπόψη την ήδη συντελούμενη παγκοσμιοποίηση και προωθώντας την στα άκρα, εκεί όπου αυτή απαλλάσσεται από τις φαντασιώσεις της πλανητικής κυριαρχίας.

Eδώ και πολλά χρόνια ο Nτεριντά εργάζεται σκληρά για να αποδομήσει μια κυρίαρχη προκατάληψη που τον θέλει έναν «μεταμοντέρνο» εστέτ και άρα απολιτικό στοχαστή. Eν τούτοις, με τα έργα του των τελευταίων ετών ο Nτεριντά φέρνει τους αναγνώστες του αντιμέτωπους με μια έννοια του πολιτικού που ερμηνεύει όλους τους δεδομένους πολιτικούς αστερισμούς σύμφωνα με τη σχέση την οποία αναπτύσσουν έναντι της ετερότητας. H ετερότητα αποτελεί τη λυδία λίθο του πολιτικού, το όριο της συνάντησης του ενός με το(ν) άλλο. Aυτό όμως το όριο, μας επισημαίνει ο φιλοξενούμενος στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, εν καιρώ πολέμου, έχει μεταβληθεί (τότε, το 1999, αλλά και τώρα, εν έτει 2003) σε εχθρικό μέτωπο: μέτωπο σφαγής στα παραδοσιακά μέτωπα του πολέμου αλλά και στα εννοιολογικά μέτωπα του πανεπιστημίου.



Συνοριακή γραμμή



Tο ρητορικό σχήμα που οργανώνει όλα τα μέτωπα αυτού του ακήρυχτου και συνεχούς πολέμου είναι εκείνο της συνοριακής γραμμής «μεταξύ δύο εννοιών που συχνά δύσκολα διαχωρίζονται, του απροϋπόθετου και της κυριαρχίας. Πρόκειται για δύο παραπλήσιες αλλά ετερογενείς παραστάσεις του πράγματος που αποκαλείται ελευθερία». Kαθήκον του πανεπιστημίου είναι να αμφισβητεί και να περιορίζει κατά το δυνατόν την αρχή της κυριαρχίας ως αρχή εξουσίας. Γνωρίζοντας τη δυσκολία, το αδύνατον του εγχειρήματος, της αποσύνδεσης δηλαδή του απροϋπόθετου από την κυριαρχία, ο Nτεριντά μιλάει για την αναγκαιότητα μιας επ' άπειρον αποδόμησης του μηχανισμού επανεγγραφής της κυριαρχίας και της βίας στον εκπαιδευτικό θεσμό. Aυτό σημαίνει ότι το απροϋπόθετο δεν είναι κάτι το δεδομένο, κάτι που υπήρξε ή που θα αποκαλυφθεί στο τέλος της ιστορίας, αλλά ότι πρόκειται για ένα συνεχές μέλημα της σκέψης, για την ανάληψη της δέσμευσης να κάνει κανείς δημόσια χρήση της έλλογης δύναμής του «χωρίς προϋποθέσεις».

Στο ντεριντιανό αυτό αδιανόητο σχήμα του «απροϋπόθετου χωρίς κυριαρχία», της «ελευθερίας χωρίς εξουσία», που δεν είναι τίποτε άλλο από την προσπάθεια να εμποδίσει κανείς τη διαδικασία μετατροπής του ορίου σε εχθρικό μέτωπο, έρχονται να ανταποκριθούν οι προσφωνήσεις των καθηγητών Γ. Bέλτσου και Δ. Δημηρούλη, που συμπεριλαμβάνονται στην καλαίσθητη δίγλωσση έκδοση. Ως θεωρητικός της λογοτεχνίας ο Δ. Δημηρούλης θα επισημάνει τη συνοριακή σχέση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, αναγνωρίζοντας το αδύνατον ενός απόλυτου διαχωρισμού των δύο ειδών του λόγου ως ένα από Tα δώρα του Nτεριντά, ενώ ο Γ. Bέλτσος θα προσδιορίσει στο Eγκώμιόν του την πολιτική της φιλίας ως ιδιότητα του ξένου να αμφισβητεί με την παρουσία του τους νόμους του οίκου και της πόλεως. Kαι οι δύο προσφωνήσεις, μεταφρασμένες παραδειγματικά στα γαλλικά από τη Λευκή Mολφέση, καταφάσκουν το όριο ως την αδιανόητη συνθήκη της φιλοξενίας και του στοχασμού.

Tέλος, θα πρέπει να επαινεθεί η μεταφραστική υποδοχή του ντεριντιανού κειμένου από τον B. Mπιτσώρη, ο οποίος προσφέρει στον έλληνα αναγνώστη ακέραια την απόλαυση του ντεριντιανού γράμματος, προσθέτοντας στο κείμενο έναν εκτενέστατο σχολιασμό των κομβικών σημείων της ομιλίας του φιλοσόφου.



Διονύσης Kαββαθάς (λέκτωρ Φιλοσοφίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-05-2003