Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν

[...] Πρόκειται για ένα έργο που, σαν μίτος της Αριάδνης, θα βοηθήσει όσου θέλουν να κατανοήσουν επιτέλους το φαινόμενο Λακάν και να βρούν τον δρόμο τους μέσα στο λαβύρινθό του.
Γραμμένο με αμεσότητα, το βιβλίο καινοτομεί συνδυάζοντας το ευχάριστο, διδακτικό και συνοπτικό ύφος με μια διεισδυτική προσέγγιση. Ο συγγραφέας μοιράζεται μαζί μας την απόλαυση που αντλεί ακολουθώντας τον Λακάν στην περιπέτεια της ανακάλυψης του ανθρώπου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του Michel Dethy θα άξιζε να αντιμετωπιστεί με την αδιαφορία που αρμόζει στα ασήμαντα έργα. Πράγματι, δεν θα συνέτρεχε λόγος να του δώσουμε την παραμικρή προσοχή αν η διάδοση του λακανισμού δεν ήταν ακόμα πολύ περιορισμένη στην Ελλάδα. Το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, που προς το παρόν δεν γνωρίζει αρκετά τον Λακάν, αλλά που εκδηλώνει συχνά την επιθυμία να μυηθεί σε ένα έργο με ομολογουμένως δύσκολη πρόσβαση, αποτελούσε εύκολη λεία για απάτη. Διότι, το λέμε ξεκάθαρα, αυτό το βιβλίο υποτιθέμενης εισαγωγής στο έργο του Λακάν, εκτός από τη φωτογραφία του δασκάλου στο εξώφυλλο, δεν έχει τίποτα το λακανικό.

Θα ήταν ανιαρό να ξαναπιάσουμε εδώ μία προς μία όλες τις θέσεις και τις ψευτο-θέσεις που αποδίδονται χωρίς καμιά αιδώ στον Λακάν. Σε γενικές γραμμές, τρεις στις τέσσερις είναι λανθασμένες. Ό,τι απομένει είναι μάλλον ακατανόητο ή και κοινότοπο, πράγματα για τα οποία η έμπνευση του συγγραφέα, με πρόσχημα την εκλαΐκευση, εμφανίζεται αστείρευτη. Ας του αναγνωρίσουμε ότι σε αυτό εξαντλεί όλο του το ταλέντο. Πώς να μην εκπλαγούμε που το έργο του Μισέλ Ντετί δεν περιλαμβάνεται σε καμία σοβαρή -για να μην πούμε επιστημονική- γαλλική βιβλιογραφία εργασιών αφιερωμένων στον Λακάν; Όμως αυτό δεν αποτελεί ικανό λόγο ώστε ένα υποπροϊόν της γαλλικής (ή βελγικής) εκδοτικής ζωής να αναζητεί στην Ελλάδα καλύτερη τύχη από τη χώρα προέλευσής του.

Ας έρθουμε στο πιο χτυπητό. Το γλωσσάρι, στο τέλος του βιβλίου, που υποτίθεται ότι είναι «ο κατάλογος των κυριότερων νεολογισμών (...) που χρησιμοποίησε ο Λακάν», δεν αποτελεί, σύμφωνα με την ομολογία του ίδιου του συγγραφέα, παρά μια εισαγωγή στο «φολκλόρ» του (sic!), αφού «το εν λόγω γλωσσάρι δεν έχει καμία χρησιμότητα για την κατανόηση ή την ανάπτυξη της αναλυτικής θεωρίας» (σ. 191). Ο κ. Ντετί έχει απόλυτο δίκιο: το γλωσσάρι που μας προτείνει στο όνομα του Λακάν δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον, είναι απλώς ένα συνονθύλευμα λαθών και χυδαιοτήτων. Ένα λάθος, για παράδειγμα: Όχι, αγαπητέ Ντετί, ο μεγάλος Αλλος δεν έχει για τον Λακάν μια πληθώρα σημασιών που ποικίλλουν ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Δεν δηλώνει την «παντοδυναμία του νόμου, τον αναλυτή, τον πατέρα που θαυμάζουμε, μια φανταστική ανώτερη δύναμη ή ακόμα και το Θεό». (σ. 191). Ο Αλλος δηλώνει το συμβολικό ως τέτοιο, σε αντίθεση με τον μικρό άλλο, τον όμοιό μας, που υπάγεται στην πραγματικότητα των αισθήσεων. Πρόκειται για δύο τάξεις της ετερότητας, η διάκριση των οποίων, κατά τον Λακάν, είναι αποφασιστικής σημασίας για την καθοδήγηση της θεραπείας και κυρίως για την ερμηνεία. Αυτό το βρίσκετε «φολκλορικό»; Αλλη χυδαιότητα: Όχι, αγαπητέ Ντετί, το υποκείμενο δεν είναι «ο αναλυόμενος στο ντιβάνι», δηλαδή «το άτομο που μιλάει από το βάθος της καρδιάς του, από το βάθος των συναισθημάτων του» (σ. 192). Το υποκείμενο είναι στην ουσία επιτέλεσμα της γλώσσας. Δεν μπορούμε να το συγχέουμε με το άτομο. Είναι επιτέλεσμα του σημαίνοντος, για την ακρίβεια επιτέλεσμα της σημαίνουσας σύνδεσης, δηλαδή «εκείνο που ένα σημαίνον αντιπροσωπεύει για ένα αλλο σημαίνον», επιμένει ο Λακάν. Η ψυχανάλυση συνίσταται στην αποδοχή της υπόθεσης του εν λόγω υποκειμένου. Γι' αυτό ακριβώς ζητούμε από το άτομο που ξαπλώνει το ντιβάνι να κάνει «ελεύθερους συνειρμούς». Παραδίδει έτσι τις σημαίνουσες συνδέσεις, οι οποίες, εν αγνοία του, το συγκροτούν ως υποκείμενο.

Με αυτό τον τρόπο θα έπρεπε να διορθώσουμε έναν έναν και τους δεκαπέντε όρους στους οποίους, στηριζόμενος σε πενιχρές πληροφορίες, ο Μισέλ Ντετί ανάγει τη λακανική επινόηση. Στην ουσία, θα έπρεπε να ξαναπιάσουμε κάθε σελίδα του βιβλίου, αφού σε όλες υπάρχουν λάθη. Ας αρκεστούμε εδώ στις συνόψεις που παρατίθενται στο τέλος κάθε θεματικής ενότητας του βιβλίου. Όχι, δεν μπορούμε να πούμε ότι το έργο του Λακάν πρέπει να διαβάζεται «με την ποίηση της φαντασίας μας». Αντιθέτως. Ο Λακάν προήγαγε, το μαθήμιο, δηλαδή τη μαθηματικοποιημένη διατύπωση, προκειμένου να μεταδοθεί ολοκληρωτικά, ανεξάρτητα από την υποκειμενικότητα και, κατά μείζονα λόγο, αντίθετα σε κάθε υποκειμενισμό, η επεξεργασμένη γνώση της ψυχαναλυτικής κλινικής. Ο Λακάν παίζει με τα εκφραστικά μέσα της γλώσσας, όχι για να επικαλεστεί τη φαντασία του καθενός, αλλά για να κινητοποιήσει τη σημαίνουσα πολυσημία που βρίσκεται πάντα επί το έργον μέσα στη γλώσσα. Όμως, η πολυσημία είναι ένα αντικειμενικό δεδομένο κάθε γλώσσας. Δεν είναι μια λειτουργία της «ατομικής φαντασίας». Αν δεχτούμε αυτή τη θέση του Ντετί, δικαιολογούμε τον αναγνώστη ο οποίος αρνείται να υποταχθεί στη λογική του σημαίνοντος, και μάλιστα στο γραπτό κείμενο, για να υπερασπιστεί την αυθαιρεσία της δικής του ανάγνωσης. Το βιβλίο του Μισέλ Ντετί μάς δίνει ένα τέτοιο λυπηρό παράδειγμα.

Όχι, Ντετί, η ψυχανάλυση, υπό την έννοια του Λακάν, δεν γίνεται με τη βοήθεια της διαίσθησης (σ. 40). Κάθε άλλο, μάλιστα· αποτελεί ταξινομημένη ανάγνωση των σημαινουσών αλυσίδων που ξεδιπλώνει το υποκείμενο υπό μεταβίβαση, επιτρέποντας να αναδυθεί το ασυνείδητο νόημά τους. Συνιστά επίσης παραποίηση του Λακάν ο ισχυρισμός ότι πλήρης λόγος είναι «η ομιλία που εμπεριέχει συναισθηματικά και φανταστικά σύμβολα» και κενός λόγος «η πραγματιστική ομιλία που δεν εμπεριέχει συναίσθημα». Πρόκειται, εν τούτοις, για έννοιες εξαιρετικά στοιχειώδεις στη λακανική θεωρία! Επίσης, με τη λακανική έννοια, είναι αλλόκοτο να γράφει κανείς ότι «οι λέξεις (...) έχουν αφενός μια κοινή σημασία (...) και αφετέρου ένα συμβολικό νόημα» (σ. 93). Η έκφραση «συμβολικό νόημα» είναι πλεονασμός που οδηγεί σε παρανόηση, καθώς και η φράση: «Η λέξη είναι φορέας ενός σημαίνοντος»(!;). Ο καθένας ξέρει ότι, για τον Λακάν, η λέξη και το σημαίνον είναι το ίδιο πράγμα. Ξέρει επίσης ότι «η γλώσσα του συναισθήματος» (σ. 109) είναι μια εννοιολογική απρέπεια. Είναι ακόμα λάθος να λέει κανείς ότι «η επιθυμία είναι προϊόν της φαντασίας μας, ενώ το αντικείμενο της επιθυμίας είναι πραγματικό» (σ. 164), όπως είναι ακατανόητο να διατυπώνει ότι «η απώθηση είναι πιο εύκολη από την άγνοια»(!;), ασυνάρτητο να ορίζει το όνομα-του-πατέρα ως «το φαντασιακό πατέρα, κάτοχο των υπέρτατων Νόμων», εξωφρενικό να χρονολογεί το στάδιο του καθρέφτη στην ηλικία των 6 ετών! Ναι, Ντετί, πλανάσθε πλάνην οικτράν, όταν αποδίδετε στον Λακάν δύο είδη αγάπης, την αγάπη του αντικειμένου και τη ναρκισσιστική. Αντίθετα, η σταθερή θέση του Λακάν, ακολουθώντας τον Φρόιντ, είναι ότι στην ουσία η αγάπη είναι ναρκισσιστικής φύσης. Ο Λακάν, αμφισβητώντας την εκμετάλλευση του «πρωτογενούς ναρκισσισμού» από τους μεταφροϊδικούς, τον απορρίπτει, και παρ' όλα αυτά εξακολουθείτε να του τον αποδίδετε. Κ.λπ., κ.λπ. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε έτσι επ' άπειρον.

Ωστόσο, ουδέν κακόν αμιγές καλού, θα μπορούσε να πει κανείς. Το βιβλίο περιλαμβάνει, πράγματι, μεγάλο αριθμό παραθεμάτων του Λακάν, που περιορίζονται όμως (για ποιο λόγο;) στα προ 1954 γραπτά του και μόνο στο 1ο Σεμινάριο (1953-54). Δημοσιεύοντάς τα, θα μπορούσε κανείς να έχει επιτελέσει χρήσιμο έργο. Αλίμονο! Δεν είχαμε υπολογίσει τη σκοτεινή αποφασιστικότητα μιας μεταφράστριας που έδρασε με το σιδηροπρίονο. Είμαστε υποχρεωμένοι να διαπιστώσουμε πως ό,τι της αντιστάθηκε, βρέθηκε κυριολεκτικά εκμηδενισμένο: το εξαφάνισε, το ακρωτηρίασε ή... το μεταμόρφωσε! Το αποτέλεσμα μας αφήνει άναυδους! Έχουμε, για παράδειγμα, σε μια περίοδο μικρότερη από δεκαπέντε γραμμές (σ. 36), παρμένες, υποτίθεται, από το γραπτό Ο λογικός χρόνος και ο ισχυρισμός της πρωθύστερης βεβαιότητας, μια συμπύκνωση των μεθόδων ενός μεταφραστή που δεν έχει ηθικούς ενδοιασμούς: ακρωτηριασμένες φράσεις, αλλοιωμένα παραθέματα. Για παράδειγμα, βρίσκουμε μια ολόκληρη φράση που δεν είναι του Λακάν να παρεμβάλλεται στο κείμενο(!!!), πολλαπλές παρανοήσεις που αφορούν την ουσία. Οπως θα έγινε σαφές, τα αποσπάσματα των Γραπτών έχουν υποστεί μια ακραία παραποίηση του κειμένου τους.

Παρασυρμένη από μια τόλμη που δεν πτοείται από τίποτα, η μεταφράστριά μας άρπαξε με τον ίδιο τρόπο το 1ο Σεμινάριο. Εδώ οι καταστροφές είναι σίγουρα πιο περιορισμένες. Είναι γνωστό ότι η σύνταξη του Σεμιναρίου είναι λιγότερο περίπλοκη από εκείνη των Γραπτών. Παρ' όλα αυτά, τα θηράματα του ελεύθερου σκοπευτή μας δεν λείπουν ούτε εδώ. Σταχυολογούμε άναυδοι το ακόλουθο απόσπασμα του «τουριστικού οδηγού του λακανισμού» (sic, σ. 191): «Για να στηρίξει το επιχείρημά του, μας μιλάει για τα "ταγικά υπολείμματα" που περιγράφει ο Φρόιντ, τα οποία σημαίνουν τα ημερήσια υπολείμματα ή, ακόμα καλύτερα, ό,τι απομένει από το όνειρο στο ξύπνημα» (σσ. 170-171). Σημείωση της μεταφράστριας στο κάτω μέρος της σελίδας: «Tagesreste: υπολείμματα του Τάγη (Tages), προφητική θεότητα της ετρουσκικής μυθολογίας» (!!!). Φυσικά, τα Tagesreste που διαβάζουμε στο 1ο Σεμινάριο δεν έχουν την παραμικρή σχέση με την ετρουσκική θεότητα που πήγε και ξετρύπωσε, ένας θεός ξέρει από πού, η κ. Ν. Ποταμιάνου προς μεγάλη μας διασκέδαση. Είναι απλώς, όπως ο καθένας θα έχει καταλάβει, ο γερμανικός όρος που ο Λακάν ξαναπήρε από τον Φρόιντ, και που σημαίνει «υπολείμματα της ημέρας». Το άκρον άωτον είναι ότι η φράση που η ίδια μετέφρασε το λέει ξεκάθαρα. Ας μην απορούμε που ένας Λακάν έτσι μεταμφιεσμένος έρχεται να εκθρέψει τη φήμη μιας αδιαπέραστης Σίβυλλας, στιγματισμένης από την απόλυτη απουσία ορθολογισμού. Πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, όταν ο πρώτος τυχών παίρνει μόνος του το δικαίωμα, χωρίς κανένα έλεγχο, να τον μεταφράζει, ενώ δεν μπορεί καν να ξεχωρίσει τα γαλλικά!

Ας χαιρετίσουμε, εν πάση περιπτώσει, το εύρημα του ευφυολογήματος, αφού το βιβλίο των κυρίων Ντετί-Ποταμιάνου δεν θα μπορούσε να βρει πιο κατάλληλο έμβλημα από αυτό του «ταγικού υπολείμματος», εννοώντας φυσικά το «τραγικό υπόλειμμα» που αποτελεί, αναμφισβήτητα, αυτό το βιβλίο. Και το οποίο θα έπρεπε επειγόντως να βγει από την κυκλοφορία προκειμένου να διασωθούν η τιμή ενός σοβαρού εκδοτικού οίκου, η υπόληψη που οφείλουμε σε ένα διανοητικό κίνημα που σημάδεψε τον αιώνα μας και ο σεβασμός προς τον καλοπροαίρετο αναγνώστη.

Ψυχαναλυτής, μέλος της συντακτικής ομάδας των περιοδικών Η Ψυχανάλυση και Τειρεσίας.

ΡΕΖΙΝΑΛΝΤ ΜΠΛΑΝΣΕ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/08/2001