Ελεύθερη ραδιοφωνία Αλμπεμουθ

«Ένα πυκνό και συχνά ιδιαίτερα συγκινητικό βιβλίο, που θίγει τα σημαντικότερα από τα θέματα που απασχόλησαν τον Φίλιπ Ντικ: η παράνοια, η πολιτική καταπίεση, η παρακμή της Αμερικανικής κοινωνίας, η πλαστή πραγματικότητα... και η οραματική αίσθηση του να είσαι σε επικοινωνία με μια αχανή, αγαθή πραγματικότητα». Philadelphia Inquirer
Το καλύτερο ίσως μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας που γράφτηκε τα τελευταία 35 χρόνια. Publishers Weekly





ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τα πρώτα της κιόλας βήματα η Επιστημονική Φαντασία φιλοδόξησε να συλλάβει και να εκφράσει τον παλμό του επερχόμενου μέλλοντος, του οποίου τα θαυμαστά επιτεύγματα έχοντας ήδη αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους από το 19ο αιώνα, αλλά και από πολύ νωρίτερα, υπόσχονταν μια πιο ανθρώπινη ζωή. Ο Ιούλιος Βερν, διαπρύσιος κήρυκας αυτού του θαυμαστού επιστημονικοτεχνολογικού μέλλοντος, το οικοδομεί εκθαμβωτικά, παραβλέποντας, ωστόσο, το γεγονός ότι το «θαύμα», αν δεν συντελεστεί πρώτα στο εσωτερικό του ανθρώπου, τότε είναι πολύ πιθανόν να στραφεί εναντίον του. Ο Χέρμπερτ Τζορτζ Ουέλς αντίθετα επισημαίνει τις πιθανότητες ενός τέτοιου κινδύνου εκθέτοντας τις καταστροφικές επιπτώσεις του «θαύματος» όταν τη χρήση του υπαγορεύουν ύποπτοι και σκοτεινοί λόγοι που εκπορεύονται συνειδησιακά από τα βάθη του «τέρατος».

Και μόνο η αναφορά στους δύο αυτούς κλασικούς δημιουργούς αρκεί ως επιχείρημα για να αποδείξει ότι το είδος από τις απαρχές του ήδη επικεντρώνει -και συνεχίζει να το κάνει- την αγωνιώδη προβληματική του στην ανθρώπινη μοίρα, όπως αυτή διαμορφώνεται από την επιστήμη και την τεχνολογία. Εμπνεόμενο πάντοτε από την ποιότητα αυτής της πραγματικότητας, το παραμορφωμένο πρόσωπο της οποίας σχεδιάζει, κατορθώνει να αποδείξει, με τον πλέον ανατριχιαστικό συνήθως τρόπο, την ενεργό συμμετοχή του στα ανθρώπινα δρώμενα. Ωστόσο, παρ' όλο που δεν έπαψε ουδέποτε να λειτουργεί ως άγρυπνος οφθαλμός που κατέγραφε τις εφιαλτικές εικόνες αυτής της πραγματικότητας, θεωρήθηκε πάντοτε ή σχεδόν πάντοτε ως λογοτεχνία φυγής (επειδή οι ήρωές της «ταξίδευαν στο Διάστημα»), και παραλογοτεχνία (επειδή το είδος ως γραφή εμφανίστηκε στα palps, στα λαϊκά δηλαδή περιοδικά των αρχών του αιώνα). Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όμως, η Επιστημονική Φαντασία εμφανίζεται εντυπωσιακά ανανεωμένη και ως θεματική και ως ύφος. Διατηρεί βεβαίως τον επαναστατικό της χαρακτήρα και τα σύμβολά της, αλλά ο σύγχρονος σκεπτικισμός έχει πλέον αντικατατήσει τον κραυγαλέο ενθουσιασμό -έτσι κι αλλιώς τα ερείπια του πολέμου δεν προοιωνίζονται τώρα κανένα μελλοντικό «θαύμα»- με αποτέλεσμα το νέο αθρώπινο τοπίο να εμφανίζεται ιδιαιτέρως γκρίζο, καθώς το άτομο, πέρα από την αιώνια πάλη του με τα εσωτερικά του φαντάσματα, υποχρεώνεται πια εκ των πραγμάτων να αντιμετωπίσει, αν όχι και να συγκρουστεί, με μια ανήθικη κοινωνία. Οι διάφορες μορφές εξουσίας καθώς επίσης και οι λεγόμενες παραδοσιακές αξίες, βρίσκονται στο στόχαστρο του προβληματισμού της, δέχονται τα κριτικά της βέλη και θεωρούνται υπεύθυνες για τα αδιέξοδα που δημιούργησαν με τις ανεδαφικές πρακτικές τους.

Στην κορυφή του εν λόγω προβληματισμού που καταθέτει το είδος, βρίσκεται ένας από τους σπουδαιότερους και σημαντικότερους εκπροσώπους του. Ο Φίλιπ Κίντερ Ντικ (1928-1982), αγχωτική, χαρισματική ωστόσο προσωπικόττηα, ασυμβίβαστος, απροσάρμοστος, προκλητικός, συχνά επιθετικός, μονίμως σε σύγκρουση με την ομάδα της οποίας το κοινωνικοπολιτικό σύστημα αρνείται να αποδεχθεί, δεν χάνει την ευκαιρία να το κριτικάρει με σκληρούς τόνους επισημαίνοντας τα τρωτά και τις ρωγμές του. Αντιμιλιταριστής (είναι από τους πρώτους που τάχθηκε εναντίον του πολέμου του Βιετνάμ), βαθύτατα ανθρωπιστής με έντονα υπαρξιακά προβλήματα, διοχετεύει τις κοχλάζουσες αγωνίες του σ' ένα πλήθος μυθιστορήματα, διηγήματα και δοκίμια που διερευνούν και σχολιάζουν την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας και τη φρίκη του ολοκληρωτισμού. Ο άνθρωπος ως συνειδησιακή οντότητα είναι προϊόν του κοινωνικοπολιτικού του περιβάλλοντος, και είναι αυτό ακριβώς το συγκεκριμένο περιβάλλον με τις δομές του και τις νόρμες του που τον διαπλάθει και τον διαμορφώνει ως τέτοιον, υποστηρίζει με πάθος. Επιχειρεί, ωστόσο, να καταδυθεί στα απύθμενα βάθη του και να προσπαθήσει να φωτίσει τις σκοτεινές γωνίες και κρύπτες του με την απελπισμένη προσδοκία ότι ίσως εκεί να βρίσκεται το μυστικό της ύπαρξης και της δημιουργίας γενικότερα. Με μια σπασμωδική, «απεριποίητη» σχεδόν γραφή που οφείλει πολλά στην παράδοση (Ντοστογιέφσκι, Ντίκενς, Τζόις, Κάφκα, Στάινμπεκ), ο Φίλιπ Κ. Ντικ σχεδιάζει το παραμορφωμένο πρόσωπο του σύγχρονου κόσμου, καλώντας τον αναγνώστη του να αντιμετωπίσει μέσα στο ραγισμένο του κάτοπτρο το διαβρωμένο είδωλο του κατακερματισμένου εαυτού του.

Ως ένα τέτοιο κάτοπτρο λειτουργεί και το ανά χείρας μυθιστόρημά του που γράφτηκε το 1976 και κυκλοφόρησε το 1985, εννιά χρόνια μετά το θάνατό του. Ο αναγνώστης θα συναντήσει σ' αυτό τους κυριότερους προβληματισμούς και εμμονές του συγγραφέα, όπως την ανηθικότητα της εξουσίας, τη βαρβαρότητα του ολοκληρωτισμού, την αναζήτηση ενός νοήματος, το άγχος του αδιεξόδου, την ανάγκη ύπαρξης μιας υπεροντότητας, την αμφιλεγόμενη σχετικότητα της πραγματικότητας και την ανθρωπιστική σημασία της υπαρξιακής πράξης (τουλάχιστον όπως την προσδιόρισε ο Σαρτρ), το μόνο γεγονός που μπορεί να καταξιώσει τον άνθρωπο. Ο μύθος του, αν και όχι ιδιαίτερα εντυπωσιακός ως προς τα εξωτερικά του στοιχεία, εξυπηρετεί, ωστόσο, απόλυτα τις φιλοσοφικοπολιτικές του θέσεις, απόψεις και προθέσεις.

Σε μια παρηκμασμένη Αμερική που καταδυναστεύεται και ασφυκτιά κάτω από ένα αποπνικτικό, στρατιωτικό καθεστώς, συνδυασμό σταλινισμού και μακαρθισμού, το άτομο χάνει σιγά σιγά τις ανθρώπινες διαστάσεις και χαρακτηριστικά του και μεταμορφώνεται σε άβουλο, απρόσωπο πιόνι. Τα περιθώρια κίνησής του στο εν λόγω ναρκοπέδιο, όπου ο κίνδυνος παραμονεύει σε κάθε του βήμα, δεν είναι πολλά, ούτε, βέβαια, και οι επιλογές του. Ή θα αποτολμήσει το βήμα αυτοκτονίας ή θα προσχωρήσει στις τάξεις της Μαύρης Φάλαγγας (όπως θα έλεγε και ο Ενκι Μπιλάλ), ή θα χάσει τελείως τον εαυτό του μέσα στους λαβύρινθους της τρέλας, της παράνοιας και της φαντασίωσης. Ο κεντρικός ήρωας του έργου, Νίκολας Μπρεντ, ευγενικός, ευαίσθητος, καλλιτέχνης, φύση ποιητική, βιώνοντας το καθημερινό άγχος αυτής της καταθλιπτικής πραγματικότητας, εξωθείται πέρα από τα ανθρώπινα όριά του χάνοντας σταδιακά την επαφή του με το περιβάλλον. Σε μια απελπισμένη προσπάθεια να διατηρήσει τις εσωτερικές του ισορροπίες, φαντάζεται, και το πιστεύει ακράδαντα, ότι έχει επιλεγεί από μια εξωγήινη οντότητα που ονομάζεται Βάλις, ώστε μέσω αυτής να βοηθηθεί και να συντηρηθεί ο καλύτερος εαυτός του ανθρώπου. Ο Φίλιπ Κ. Ντικ, ως ήρωας της ίδιας του της μυθοπλασίας, θα σταθεί πλάι του και θα αποδεχθεί τις φαντασιώσεις του φίλου του αφού και ο ίδιος υφίσταται τις επιθέσεις του συστήματος και νιώθει «πρόβατο επί σφαγήν». Η μοιρολατρία μπορεί να γεννά αυταπάτες-φυγές, παράλληλα όμως, αποκαλύπτει και τον πάσχοντα ανθρωπισμό. Έτσι, όταν το γήινο τοπίο απογυμνωθεί από τα φαντάσματα των ψευδαισθήσεων η δεδομένη πραγματικότητα δηλώνει πλέον και έμπρακτα τη φρίκη της. Αλλά ο αναπόφευκτα ηττημένος με την εξ ορισμού άνιση αντιπαράθεσή του με αυτή τη φρίκη δεν καταθέτει τα όπλα ούτε και κλείνει το στόμα της διαμαρτυρίας του, ακόμη κι όταν έχει απόλυτη επίγνωση της βεβαιωμένης πτώσης του. Και είναι αυτή ακριβώς η κραυγή ελευθερίας που καταξιώνει το συγγραφέα (αλλά και την Επιστημονική Φαντασία), και το σπουδαίο έργο του - καταγγελία μιας κοινωνίας, θύμα της οποίας υπήρξε και ο ίδιος.

ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/03/2001