Ηθοκυβερνητική

Οι πολιτικές σχέσεις όμως είναι εκείνες που διέπουν, διαμορφώνουν και κατευθύνουν τις στάσεις και τη συμπεριφορά των ανθρώπων μεταξύ τους. Με αυτόν τον τρόπο σχηματοποιούν το εξελικτικό μέγεθος της επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών και ανελκύουν το σώμα της ηθικής μέσα από το πολιτικό, πολιτισμικό, γνωσιολογικό και τεχνολογικό ωκεανό της κάθε εποχής.
Άξιο λόγου είναι ότι, οι φιλόσοφοι με το διορατικό τους πνεύμα μπόρεσαν να δουν πίσω από την παρακμή ή την πρόοδο μιας πολιτείας ή μιας χώρας τον κινητήριο ρόλο, που έπαιζε ανάλογα η ανηθικότητα ή η συνειδητοποίηση της ομαλής σχέσης, η οποία πρέπει να συνδέει τους πολίτες της χώρας μεταξύ τους, ώστε αυτοί να πασχίζουν πάντοτε, μακριά από κάθε διχόνοια και μίσος, για το κοινό συμφέρον.

Ο άνθρωπος οφείλει, εφόσον επιθυμία του είναι να ενταχθεί μέσα σε μια πολιτεία, να ξεφύγει από τη φυσική του κατάσταση, κατά την οποία αναζητά με μανία να εξυπηρετεί τα δικά του αποκλειστικά πάθη και να αρχίζει να ζει στην πολιτική κατάσταση, κατά την οποία ο πολίτης όχι μόνο εργάζεται για το κοινό όφελος, αλλά και μ’αυτόν τον τρόπο νοιώθει ελεύθερος και απολαμβάνει όλα τα πλεονεκτήματα, που του προσφέρει η πολιτεία.

Ο άνθρωπος όμως πάντα επηρεάζεται σε μεγάλο ή σε μικρό βαθμό από τη φυσική του κατάσταση. Όταν επιδιώκει μόνο το δικό του συμφέρον, τότε γίνεται ένας επικίνδυνος εχθρός του λαού. Από τη μια στιγμή στην άλλη μπορεί να βρεθεί στην εξουσία, αρπάζοντας αυτή με τη βία, κι από εκεί πλέον να αρχίζει να ρημάζει το κράτος του, καταστρέφοντας την πρόοδο σε κάθε τομέα.
Ποιες είναι, λοιπόν, οι περιπτώσεις, που ευνοούν την πρόοδο ή που μπορούν να καταλύσουν μια πολιτεία, ένα κράτος ολόκληρο; Ποιες είναι οι διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των πολιτών της μετακοινωνίας που έρχεται; Πόσο επιζήμιο είναι για μια χώρα το να βρίσκονται οι πολίτες της στο στάδιο της φυσικής κατάστασης, ο καθένας δηλαδή να εξυπηρετεί τα δικά του πάθη και να μην πασχίζει καθημερινά για το κοινό όφελος; Ποιες είναι οι ιδιαίτερες μορφές, που συνθέτουν την αναδυόμενη Νέα Ηθική πραγματικότητα και με βάση αυτήν ποια είναι η στάση και η συμπεριφορά του καθενός μας προς τον πλησίον του; Ποιος ήταν ανέκαθεν ο ρόλος της πολύπλευρης εξουσίας και πως διαμορφώνεται αυτός σήμερα κάτω από το πρίσμα της παγκοσμιοποίησης; Πως ο άνθρωπος μπορεί ν’αποδεσμευτεί από τα δεσμά μιας εξουσίας, που απροκάλυπτα στρέφεται εναντίον του και να ζήσει επιτέλους ελεύθερος;

Όλα αυτά τα θέματα και άλλα επίσης στον ίδιο βαθμό σημαντικά διαπραγματεύομαι στο βιβλίο μου αυτό. Ακόμη θέλω να τονίσω, πως ένα πολύ σημαντικό τμήμα του βιβλίου μου είναι αυτό, όπου αναλύω το ζήτημα ότι, αν οι σημερινοί πολίτες επιζητούν αληθινά την πρόοδο του κράτους τους, θα πρέπει να πάψουν να είναι ατομιστές και ν’αρχίσουν να νοιάζονται περισσότερο για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος και όχι ο ένας να πολεμά με λύσσα τον άλλο, αναζητώντας να ικανοποιήσει τα πάθη του. Κι αυτό συμβαίνει σε μια εποχή, που μια σεβαστή μερίδα από το αμφιλεγόμενο σώμα των τεχνολόγων και των επιστημόνων έχει ξεφύγει πλέον από την ηθική τροχιά της.

Ελπίζω η προσπάθειά μου αυτή να έχει να προσφέρει κάτι το ουσιώδες σχετικά με τη στάση και τη συμπεριφορά, που αρμόζει να έχει ένας πολίτης μέσα στα πλαίσια ενός κράτους και μέσα σε μία εποχή κατά την οποία αρχίζει πλέον
να αναδύεται η παγκόσμια κυριαρχία του τεχνανθρώπου και της μετακοινωνίας. Άρα επιτακτική είναι και η διαμόρφωση μίας Νέας Ηθικής πραγματικότητας, που να διαθέτει διευρυμένους ορίζοντες.

Με σκοπό να επιτευχθούν όλα αυτά, είναι απαραίτητο ο καθένας από εμάς να γίνει ένας αγωνιστής και ν’αρχίσει να δρα με πάθος. Να μεταβληθεί σ’έναν πολεμιστή του μετακόσμου της γνώσης που καταφθάνει.

Οι αιώνιοι νόμοι της φυσικής δεν μπορούν να εξηγήσουν τη δικτυωμένη πραγματικότητα της τρίτης χιλιετίας. Οι ιδεολογίες είναι ανίκανες πια να βοηθήσουν τον Homo Cyber να αποκτήσει συνείδηση του νέου του εαυτού. Η ιδιοκτησία δεν αρκεί ως κινητήρια δύναμη σ’έναν κόσμο που βασίζεται όλο και περισσότερο στο Διαδίκτυο. Σήμερα η παγκοσμιοποίηση είναι η πιο υπερτιμημένη και συνάμα παρεξηγημένη έννοια του νέου αιώνα. Η προοπτική της έχει προκαλέσει την οργή και την ευφορία σ’έναν κόσμο που καθορίζεται από τις παραδόσεις του και δρομολογείται από τα επιτεύγματά του. Τώρα που η οικονομία, η επικοινωνία, ο πολιτισμός εισέρχονται σε μια μετατεχνολογική φάση εξέλιξης, νέες τάσεις, ανησυχίες, ελπίδες αναδύονται μέσα από τον ωκεανό της πλανητικής κοινωνίας. Η νέα Βαβέλ είναι ο καρπός της τεχνολογίας και ο νέος άνθρωπος επιχειρεί να εξοικειωθεί με τις μεταμορφωμένες αξίες, που απειλούν την παράδοση και προεξοφλούν την καινοτομία. Ο 21ος αιώνας θα σημαδευτεί από την έλευση μιας νέας εποχής, μιας νέας κοσμοαντίληψης και ενός νέου τύπου ανθρώπου, που ήδη έχει καταφθάσει.

Πραγματικά ένα νέο ανθρώπινο αρχέτυπο ανοίγει τα φτερά του. Οι νέοι άνδρες και οι νέες γυναίκες του 21ου αιώνα ανήκουν ήδη σε διαφορετικό είδος από τους αστούς γονείς και παππούδες τους της βιομηχανικής εποχής. Ο νέος άνθρωπος περνά με άνεση ένα μέρος της ζωής του σε εικονικούς κόσμους στον κυβερνοχώρο, έχει συνηθίσει την οικονομία των δικτύων, τον ενδιαφέρει λιγότερο να συσσωρεύει πράγματα και περισσότερο να αποκτήσει συναρπαστικές και ψυχαγωγικές εμπειρίες, έχει την ικανότητα να αλληλεπιδρά σε παράλληλους κόσμους ταυτοχρόνως και τη δυνατότητα να αλλάζει γρήγορα ρόλους και να τους προσαρμόζει σε όποια νέα πραγματικότητα αντιμετωπίσει-προσομοιωμένη ή πραγματική. Ο Απόστολος Παύλος φαίνεται σα να είχε προφητέψει αυτόν το νέο τύπο ανθρώπου με την πολλαπλή προσωπικότητα, όταν έλεγε ότι:

“είμαι ελεύθερος, χωρίς εξάρτηση από κανέναν· κι όμως έκανα τον εαυτό μου σκλάβο όλων για να κερδίσω όσο το δυνατόν πιο πολλούς. Ανάμεσα στους Ιουδαίους συμπεριφέρθηκα σαν ιουδαίος για να τους κερδίσω για το Χριστό· κι ενώ εγώ ο ίδιος δεν είμαι πια κάτω από την αυθεντία του νόμου, ανάμεσα σ’αυτούς που είναι συμπεριφέρθηκα σαν να ήμουν και εγώ, για να τους κερδίσω για το Χριστό. Παρόμοια, όταν βρισκόμουν μ’αυτούς που αγνοούν το νόμο του Μωυσή, για να τους κερδίσω ζούσα κι εγώ σαν ξένος προς το νόμο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υπακούω στο νόμο του Θεού, αφού είμαι δεμένος με το νόμο του Χριστού. Με όσους έχουν πίστη αδύνατη, έγινα το ίδιο, για να κερδίσω τους αδύνατους στην πίστη. Για τους πάντες έγινα τα πάντα, έτσι ώστε με κάθε τρόπο να σώσω μερικούς. Κι όλα αυτά τα κάνω για το ευαγγέλιο ώστε να μπορέσω και εγώ να συμμετάσχω στα αγαθά του”. (Προς Κορινθίους Α΄ 9: 19-23).

Αν παραφράσουμε το κείμενο αυτό του Αποστόλου Παύλου, που ανήκει στην Α΄ Επιστολή του προς την Εκκλησία της Κορίνθου, και ιδιαίτερα τον τελευταίο στίχο, τον 23ό, έχουμε την εξής πρόταση: Κι όλα αυτά τα κάνω για το Διαδίκτυο ώστε να μπορέσω και εγώ να συμμετάσχω στα αγαθά του.

Ας επιστρέψω όμως στην δική μας εποχή. Στις μέρες μας ο ψυχολόγος Ρόμπερτ Τζ. Λίφτον ονομάζει τη νέα γενιά “πρωτεϊκά ανθρώπινα όντα”. Τα “όντα” αυτά έχουν μεγαλώσει με υπηρεσίες κοινής ωφελείας. Η περίθαλψή τους εξαρτάται από Οργανισμούς Υγείας. Επίσης μισθώνουν τα αυτοκίνητά τους, αγοράζουν προϊόντα online, αποκτούν δωρεάν το λογισμικό των υπολογιστών τους, αλλά είναι πρόθυμοι να πληρώσουν για υπηρεσίες και βελτιώσεις. Ζουν σ’έναν κόσμο επτά δευτερολέπτων, έχουν συνηθίσει στη γρήγορη πρόσβαση και στη γρήγορη ανάκτηση της πληροφορίας, η συγκέντρωση της προσοχής τους διαρκεί ελάχιστα, είναι λιγότερο στοχαστικοί και πιο αυθόρμητοι. Βλέπουν τον εαυτό τους περισσότερο σαν πρωταγωνιστή παρά σαν εργάτη και θέλουν οι άλλοι να τους θεωρούν μάλλον δημιουργικούς παρά φιλόπονους. Έχουν μεγαλώσει σ’έναν κόσμο εργασίας της τελευταίας στιγμής και έχουν συνηθίσει να ζουν με προσωρινή απασχόληση. Η αλήθεια είναι ότι, η ίδια τους η ζωή είναι περισσότερο προσωρινή και κινητική και λιγότερο σταθερή από τη ζωή των γονιών τους. Πιστεύουν περισσότερο σε θεραπευτικά παρά σε ιδεολογικά μοντέλα και σκέφτονται περισσότερο με εικόνες παρά με λέξεις. Ενώ είναι λιγότερο ικανοί να συντάξουν μια γραπτή πρόταση, είναι περισσότερο ικανοί να επεξεργαστούν ηλεκτρονικά δεδομένα. Επίσης είναι λιγότερο αναλυτικοί και περισσότερο συναισθηματικοί. Πιστεύουν ότι η Disney World και το Club Med είναι η αληθινή ζωή, ότι το εμπορικό κέντρο είναι η δημόσια πλατεία και εξισώνουν την κυριαρχία του καταναλωτή με τη δημοκρατία. Περνούν πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα με φανταστικούς χαρακτήρες στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο και στον κυβερνοχώρο όσο με τους άλλους ανθρώπους στον πραγματικό χώρο και ενσωματώνουν τους φανταστικούς χαρακτήρες και τις εμπειρίες τους στις κοινωνικές συζητήσεις, μετατρέποντάς τα σε τμήματα της προσωπικής τους ιστορίας. Ο κόσμος τους είναι λιγότερο περιορισμένος και περισσότερο ρευστός. Μεγάλωσαν με υπερκείμενα, με διαδικτυακές συνδέσεις και αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα με έναν τρόπο που είναι περισσότερο συστημικός και συμμετοχικός παρά γραμμικός και αντικειμενικός. Μπορούν να στέλνουν γράμματα με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο σε εικονικές διευθύνσεις, χωρίς να ενδιαφέρονται καν να μάθουν για τις γεωγραφικές διευθύνσεις των παραληπτών. Αντικρίζουν τον κόσμο σα μια σκηνή τηλεταινίας και τη ζωή τους σαν σειρά παραστάσεων. Αναπλάθουν διαρκώς τον εαυτό τους καθώς δοκιμάζουν νέους τρόπους ζωής σε κάθε νέο στάδιο της ζωής τους. Αυτοί οι πρωτεϊκοί άνδρες και γυναίκες ενδιαφέρονται λιγότερο για την ιστορία, αλλά έχουν εμμονή με το στιλ και τη μόδα. Τους αρέσει να πειραματίζονται και υποδέχονται ευχάριστα τους νεωτερισμούς. Έθιμα, συνθήκες και παραδόσεις είναι σχεδόν ανύπαρκτα στο περιβάλλον τους, που κινείται με γρήγορους ρυθμούς και αλλάζει συνεχώς.

Αυτοί οι νέοι άνθρωποι αρχίζουν μόλις τώρα να εγκαταλείπουν την ιδιοκτησία. Ο κόσμος τους βασίζεται όλο και πιο πολύ στο υπερ-πραγματικό γεγονός και στη στιγμιαία εμπειρία – είναι ένας κόσμος δικτύων, πυλών και συνδέσεων. Σε αυτό μάλλον οφείλεται και η προτίμησή τους σε ότι παράξενο, φαντασιακό, πρωτότυπο κυκλοφορεί στον κόσμο των βιβλίων και των περιοδικών. Γι’αυτούς, εκείνο που μετράει είναι η πρόσβαση. Η αποσύνδεση είναι ο θάνατος. Είναι οι πρώτοι που ζουν στη Μετανεωτερική Εποχή. Ο όρος ανήκει στον βρετανό ιστορικό Άρνολντ Τόινμπι. Αυτή η καινούργια εποχή διαφέρει εντελώς από τη Νεωτερική, όπου οι σχέσεις της ατομικής ιδιοκτησίας κυριαρχούσαν σε κάθε οικονομική συναλλαγή και διαμόρφωναν τις περισσότερες κοινωνικές σχέσεις. Οι διακρίσεις στη Μετανεωτερική Εποχή είναι όλο και περισσότερο ζήτημα πρόσβασης και λιγότερο ιδιοκτησίας.

Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο, που κάνει τη Μετανεωτερική Εποχή να διαφέρει τόσο από τη Νεωτερική; Η απλή αλλά σύνθετη απάντηση βρίσκεται στο γεγονός, ότι η Μετανεωτερικότητα συνδέεται με ένα νέο στάδιο του καπιταλισμού, το οποίο βασίζεται στην εμπορευματοποίηση του χρόνου, του πολιτισμού και της βιωμένης εμπειρίας, σε αντίθεση με την προηγούμενη εποχή, που αντιπροσώπευε ένα προγενέστερο στάδιο καπιταλισμού, το οποίο βασιζόταν στην εμπορευματοποίηση της γης και των πόρων, στη μίσθωση της ανθρώπινης εργασίας, στη βιομηχανία αγαθών και στην παραγωγή βασικών υπηρεσιών.

Εκείνο που αξίζει πραγματικά να τονίσω είναι ότι, εάν οι άνθρωποι του νεωτερικού κόσμου αναζήτησαν έναν σκοπό, οι άνθρωποι στον μετανεωτερικό κόσμο αναζητούν το παιχνίδι. Η κάθε είδους τάξη θεωρείται περιοριστική, ακόμη και ασφυκτική. Η δημιουργική αναρχία, αντιθέτως, είναι επιθυμητή. Ο αυθορμητισμός είναι η μόνη πραγματική επιταγή της εποχής. Τα πάντα είναι λιγότερο σοβαρά στο μετανεωτερικό περιβάλλον. Η ειρωνεία, το παράδοξο και ο σκεπτικισμός τρέχουν πολλές φορές με ιλιγγιώδεις ταχύτητες. Οι άνθρωποι δεν επιδιώκουν να γράψουν ιστορία. Εκείνο που τους ενδιαφέρει περισσότερο είναι να δημιουργήσουν ενδιαφέρουσες ιστορίες για να ζήσουν τη ζωή τους. Επειδή δεν υπάρχει υπερκείμενο ιστορικό πλαίσιο για τη φύση ή για την κοινωνία, το ενδιαφέρον για την ιστορία αυτήν καθ’αυτήν ολοένα φθίνει. Η ιστορία δεν είναι πια σημείο αναφοράς για την κατανόηση του παρελθόντος και για την προβολή του εαυτού μας στο μέλλον, αλλά μάλλον χαλαρά αποσπάσματα ιστοριών, που μπορούν να ανακυκλωθούν και να γίνουν μέρος σύγχρονων κοινωνικών σεναρίων.

Οι γρήγοροι ρυθμοί μιας υπερπραγματικής κουλτούρας των νανοδευτερολέπτων συρρικνώνει τον ατομικό και τον συλλογικό χρονικό ορίζοντα στο τώρα. Οι παραδόσεις και η πολιτισμική κληρονομιά είναι ενδιαφέροντα που φθίνουν. Αυτό που μετρά είναι το “τώρα” και αυτό που έχει σημασία είναι να μπορεί κανείς να νιώσει και να βιώσει τη στιγμή. Η κορύφωση και η κάθαρση υπάγουν την αποτελεσματικότητα και την παραγωγικότητα στην προσωπική και στην κοινωνική ζωή. Πρόκειται για έναν κόσμο γεμάτο θεάματα, ψυχαγωγία και παραστάσεις, που διαδραματίζονται σε πολύπλοκες σκηνές. Σε αυτήν τη νέα εποχή, η “αρχή της πραγματικότητας”, που κυριάρχησε στην ανθρώπινη συμπεριφορά από την προτεσταντική μεταρρύθμιση μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση, έχει εγκαταλειφθεί. Τώρα κυριαρχεί η “αρχή της ευχαρίστησης”. Ο κοινωνικός φιλόσοφος Κρίστοφερ Λας έγραψε, ότι “η αναζήτηση του ατομικού συμφέροντος, που ταυτίστηκε προηγουμένως με την ορθολογική αναζήτηση του κέρδους και τη συσσώρευση του πλούτου, έχει γίνει αναζήτηση της ευχαρίστησης και της ψυχικής επιβίωσης”. Η θεραπευτική συνείδηση έχει ετοιμάσει το έδαφος για το νέο άνδρα και τη νέα γυναίκα, δηλαδή για το μετανεωτερικό ανθρώπινο ον. Παράλληλα ο ηλεκτρονικός υπολογιστής οργανώνει τις επικοινωνίες με έναν επαναστατικό τρόπο, που τον καθιστά ιδανικό εργαλείο για τη διαχείριση μιας οικονομίας, η οποία βασίζεται στις σχέσεις της πρόσβασης και στο μάρκετινγκ των μέσων της κουλτούρας και των βιωμένων εμπειριών. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής αλλάζει έτσι σιγά-σιγά την ίδια τη φύση της ανθρώπινης συνείδησης.
Η τηλεόραση και ο κυβερνοχώρος έχουν γίνει οι τόποι όπου περνάμε μεγάλο μέρος του χρόνου μας και όπου δημιουργούμε μεγάλο μέρος της ατομικής και συλλογικής ιστορίας της ζωής μας. Η σημερινή γενιά μπορεί να συγκρίνει τον πραγματικό κόσμο και τα γεγονότα που συμβαίνουν σε αυτόν με κάτι που είδαν ή βίωσαν οι άνθρωποι στην τηλεόραση. Ο ειδικός σε θέματα πολιτισμού Ο. Μπ. Χάρισον έγραψε ότι “για πολλούς ανθρώπους σήμερα, ένα γεγονός δεν έχει αυθεντικότητα –δεν είναι “πραγματικό”- εκτός εάν το έχουμε δει στην τηλεόραση”. Επομένως γεννάται το εξής ερώτημα: Ποια είναι η πραγματικότητα και ποια είναι η ψευδαίσθηση; Η απάντηση, όπως ισχυρίζονται οι μετανεωτερικοί, εξαρτάται πάντα από το ποια εμπειρία είναι πιο δυνατή. Για όλο και περισσότερους νέους ανθρώπους η πιο ισχυρή εμπειρία είναι συχνά η προσομοίωση. Ο Μποντριγιάρ τονίζει, ότι “σήμερα ζούμε στο φανταστικό κόσμο της οθόνης, της αλληλόδρασης και των δικτύων. Όλα μας τα μηχανήματα είναι οθόνες. Έχουμε γίνει και εμείς οθόνες και η αλληλεπίδραση των ανθρώπων έχει γίνει αλληλεπίδραση οθονών…Ζούμε ήδη παντού σε μια “αισθητική” παραίσθηση της πραγματικότητας”.
Ένας ιδιαίτερος και μονοσήμαντος διαφωτισμός σχετικά με όλα σχεδόν τα προϊόντα και τις δραστηριότητες, που επιτυγχάνουν τα σύγχρονα μέσα δημοσιότητας, είναι ότι οδηγούν τον άνθρωπο να θεωρεί και να τείνει να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του σαν να μην προέρχονται αυτές από μία ενιαία προσωπικότητα, που την ανασυνθέτουν συνεχώς, αλλά σα να αποτελούσαν ένα εξωτερικό άθροισμα αναγκών, που γίνονται αντιληπτές και βιώνονται η καθεμιά τους ανεξάρτητα και ξέχωρα από οποιαδήποτε βαθύτερη ανθρώπινη και συνολική δομή και ενότητα.

Έτσι ο άνθρωπος εμφανίζεται να έχει σωματικές και σεξουαλικές ανάγκες, ξέχωρες από τις βαθιές ερωτικές ανάγκες της ψυχής, ανάγκες διασκέδασης, διατροφής και ένδυσης, συναισθηματικές ή και πνευματικές, αποκομμένες από τις ανάγκες συνεχούς παιδείας, καλλιέργειας και ταυτόχρονης ολοκλήρωσης της ψυχής, του σώματος και του νου. Ανάγκες δηλαδή που διαμορφώνονται και ικανοποιούνται όλες, απομονωμένες μεταξύ τους, με τρόπους, μεθόδους, υπηρεσίες και προϊόντα μικρής επένδυσης ή μιας χρήσης. Με άλλα λόγια ο άνθρωπος, χωρίς να έχει πλήρη συνείδηση του γεγονότος, μετατράπηκε για τον συνάνθρωπό του σε προϊόν μιας χρήσης ή μιας υπηρεσίας, εύκολα φθαρτό και αναλώσιμο, σε προϊόν κάλυψης εξωτερικά τυποποιημένων και διαχωρισμένων μεταξύ τους ψυχικών, πνευματικών και βιολογικών αναγκών, που όμως μόνον συνολικά είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν πραγματικά.
Μάλιστα στους θεωρητικούς και στους κοινωνιολόγους της μετανεωτερικότητας αρέσει να μιλούν για τη “γενιά του dotcom”-την πρώτη γενιά που μεγαλώνει σ’έναν προσομοιωμένο εμπορικό κόσμο. Πόσο διαφορετικά όμως είναι τα σημερινά παιδιά από τα παιδιά των αστών του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα; Ενώ υπάρχουν πολλές ομοιότητες, οι διαφορές είναι βαθιές και δείχνουν ότι, ένας νέος τύπος ανθρώπινου όντος προετοιμάζεται για τον 21ο αιώνα – άτομα που θα βασίζουν την αίσθηση που έχουν για τον εαυτό τους λιγότερο στο πόσα πράγματα παράγουν και πόση περιουσία αποκτούν και περισσότερο στο πόση πρόσβαση θα έχουν σε ζωντανές εμπειρίες και σχέσεις.

Στις κοινωνικές επιστήμες, οι μετανεωτερικοί λένε ότι η προσπάθεια της νεωτερικότητας να δημιουργήσει ένα ενοποιημένο όραμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς δεν οδήγησε παρά στις ιδεολογίες του ταξισμού, του ρατσισμού και της αποικιοκρατίας. Η μετανεωτερική κοινωνιολογία αναδεικνύει τον πλουραλισμό και την αμφισημία και κηρύττει την ανεκτικότητα απέναντι στις πολλές και διαφορετικές ιστορίες, που συνθέτουν την ανθρώπινη εμπειρία. Δεν υπάρχει ένα μοναδικό, ιδανικό κοινωνικό σύστημα προς το οποίο πρέπει να προοδεύσουμε, αλλά πολλά πολιτισμικά πειράματα, όλα εξίσου έγκυρα. Η ιδέα της αναπόφευκτης γραμμικής προόδου προς ένα προσυμφωνημένο μελλοντικό και ουτοπικό ταυτόχρονα ιδεώδες είναι κάτι ξένο για τη μετανεωτερική εποχή. Οι μετανεωτερικοί αναδεικνύουν την ποικιλία των τοπικών εμπειριών, που όλες μαζί συνθέτουν μια οικολογία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η νέα εποχή είναι διφορούμενη και ποικίλη, διασκεδαστική και χιουμοριστική, ανεκτική και χαοτική. Επίσης είναι εκλεκτική και ασεβής. Η ιδεολογία, οι αιώνιες αλήθειες και οι αμετάλλακτοι νόμοι εξαφανίζονται από το προσκήνιο για να αφήσουν χώρο σε παραστάσεις κάθε είδους, οι οποίες θα διαδραματιστούν επάνω στη σκηνή, που δημιούργησαν οι τεράστιες αλλαγές στις τεχνολογίες της επικοινωνίας και του εμπορίου.

Η Μετανεωτερική Εποχή χαρακτηρίζεται από τη φιλοπαίγμονα διάθεση, ενώ η Νεωτερική Εποχή χαρακτηριζόταν από τη φιλοπονία. Σ’ένα καθεστώς που οργανώθηκε γύρω από την εργασία, η παραγωγή είναι το λειτουργικό παράδειγμα και η ιδιοκτησία αντιπροσωπεύει τους καρπούς της ανθρώπινης εργασίας. Σ’έναν κόσμο ενορχηστρωμένο γύρω από το παιχνίδι, κυριαρχεί η παράσταση και η εμπορική πρόσβαση στις πολιτισμικές εμπειρίες γίνεται ο στόχος της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η παραγωγή πραγμάτων, η ανταλλαγή και η συσσώρευση περιουσίας είναι πλέον δευτερεύοντα πράγματα στην Εποχή της Πρόσβασης, σύμφωνα με το διάσημο μελλοντολόγο Τζέρεμι Ρίφκιν. Τον πρώτο ρόλο έχει η δημιουργία του σεναρίου, η αφήγηση των ιστοριών και η πραγμάτωση των φαντασιώσεων.

Οι “σκληροί βράχοι” μιας εποχής που αφοσιώθηκε στην εκμετάλλευση και στη μεταμόρφωση των φυσικών πόρων έχουν πια συντριφθεί. Η μετανεωτερική εποχή είναι πιο αφράτη, πιο ελαφριά, ενδιαφέρεται για τα συναισθήματα και τις νοοτροπίες. Είναι ένας κόσμος, στον οποίο τα πάντα έχουν αντιστραφεί. Ο συνειδητός νους της ορθολογικής και αναλυτικής σκέψης είναι ύποπτος, ενώ ο ασυνείδητος νους των ερωτικών επιθυμιών, των ψευδαισθήσεων και των ονειρικών καταστάσεων έρχεται στο προσκήνιο και γίνεται στο τέλος υπερπραγματικότητα. Ο καταπιεσμένος κόσμος των φαντασιώσεων δοξάζεται και αναδύεται στην επιφάνεια. Ας ετοιμαστούμε να τον υποδεχθούμε!
Ο Μποντριγιάρ, επιζητώντας να τονίσει αυτήν την νέα κατάσταση, λέει ότι η τηλεόραση δεν είναι πλέον υποκατάστατο της πραγματικότητας. Η τηλεόραση δεν ερμηνεύει και δεν δραματοποιεί πλέον τον κόσμο. “Η τηλεόραση είναι ο κόσμος”.

Έρευνα με τίτλο “Παιδιά και ΜΜΕ στη Νέα Χιλιετία” που διενήργησε το Kaiser Family Foundation το 1999, έδειξε ότι τα παιδιά στις ΗΠΑ περνούν σήμερα πεντέμισι ώρες κατά μέσο όρο την ημέρα, επτά ημέρες την εβδομάδα, αλληλοδρώντας με ηλεκτρονικά μέσα για διασκέδαση. Για τα μικρά παιδιά ηλικίας έως οκτώ ετών ο μέσος όρος είναι ακόμη υψηλότερος, καθώς το μέσο παιδί περνά έξι ώρες και σαράντα πέντε λεπτά την ημέρα στην τηλεόραση, στον υπολογιστή, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, στο Ίντερνετ και άλλα μέσα (εκτός της σχολικής τάξης) ως μέρος της δραστηριότητάς του στον ελεύθερο χρόνο του. Η έρευνα έδειξε κάτι ακόμη πιο σημαντικό: τα περισσότερα παιδιά αλληλεπιδρούν με τα ηλεκτρονικά μέσα μόνα τους. Τα μεγαλύτερα παιδιά, για παράδειγμα, παρακολουθούν μόνα τους τηλεόραση κατά το 95% του χρόνου τους, ενώ τα παιδιά ηλικίας δύο έως επτά ετών παρακολουθούν τηλεόραση μόνα τους κατά το 81% του χρόνου τους.

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί κάτι που επηρέασε άμεσα τη θεματική των παιδικών κι εφηβικών εκπομπών. Οι ραγδαίες εξελίξεις στην πληροφορική, τη βιολογία και τη γενετική με αποκορύφωμα την ανάπτυξη της γενετικής μηχανικής ή βιοτεχνολογίας, είχαν ως αποτέλεσμα τη διαρκώς αναπτυσσόμενη μεθοδολογία της κλωνοποίησης κυττάρων ανώτερων θηλαστικών και τη δημιουργία των λεγόμενων χιμαιρικών ζώων (εργαστηριακά ζώα με τροποποιημένο γενετικό υλικό).

Στο μέλλον που περιγράφουν οι διάφοροι αναλυτές, οι άνθρωποι σταδιακά θα εξαφανιστούν και τη θέση τους θα πάρουν κάποια νέα είδη, εξελιγμένα και μεταλλαγμένα, όχι μέσα από τις μακροχρόνιες και “φυσικές” διαδικασίες της φύσης, αλλά μέσα από συνεχείς πειραματισμούς των επιστημόνων. Τεχνητά δημιουργήματα όπως κλώνοι, ανθρώπινα υβρίδια (cloned), χιμαιρικά είδη (chimeric) και γενετικά μεταλλαγμένοι άνθρωποι (transenic) θα εμφανιστούν, σηματοδοτώντας το τέλος του ανθρώπου και την αρχή του μετα-ανθρώπου.

Πραγματικά, σταδιακά και σταθερά, ο νέος τύπος του γενετικά μεταλλαγμένου ανθρώπου θα κάνει την εμφάνισή του και θα εδραιώσει την κυριαρχία του στον πλανήτη. Τα γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα, αλλά και τα πανίσχυρα φάρμακα με τις εκπληκτικές θεραπευτικές ιδιότητές τους, θα κάνουν εφικτή τη ριζική μεταλλαγή της μέχρι τώρα φυσιολογικής λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος.

Οι συνέπειες για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους μόνο ανυπολόγιστες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, καθώς οι φαρμακοβιομηχανίες θα είναι εκείνες, που θα διασφαλίζουν το απαιτούμενο για τον Υπεράνθρωπο του μέλλοντος επίπεδο υλικής ευημερίας, χωρίς βέβαια να του γνωστοποιούν τις ριζικές αλλαγές, που θα συντελεστούν στο σώμα του.

Τα νέα φάρμακα και τα νέα εμβόλια θα απαλλάξουν τον ανθρώπινο οργανισμό από το δυσβάστακτο βάρος των ασθενειών, ενώ την ίδια στιγμή τα συμπληρώματα διατροφής και τα προϊόντα καλλωπισμού θα προσφέρουν την εξωτερική εικόνα, που θα αρμόζει στο νέο τύπο ανθρώπου, τον περισσότερο αποδοτικό και ανθεκτικό σε οριακές συνθήκες.

Η εποχή κατά την οποία θα αρχίσουν σταδιακά να παρουσιάζονται διαφορετικοί φαινότυποι, έχει ήδη καταφθάσει. Η μεταβολή του ανθρώπου είναι πλέον εφικτή, αλλά και εξαιρετικά επικερδής, για τους κατόχους της αρχέγονης γνώσης της δομής των στοιχείων της ύπαρξης. Οι νέες γενιές θα είναι αυτές των γενετικά μεταλλαγμένων ατόμων, τα οποία θα ομαδοποιούνται ανάλογα με τα γονιδιακά τους χαρακτηριστικά. Αυτό θα δημιουργήσει στους ανθρώπους την πεποίθηση ότι, πρέπει να επιδοθούν στην εκούσια κατανάλωση των νέων υπερφαρμάκων με τις ιδιότητες, που θα προκαλέσουν την ουσιαστική μετάλλαξή τους. Η παγκόσμια φαρμακοβιομηχανία αρχίζει να υλοποιεί τα σχέδιά της για την αποφασιστική επικράτηση του Υπερανθρώπου.

Οι συνέπειες από τις νέες επιστημονικές εξελίξεις σίγουρα θα πάρουν τη μορφή του κυκλώνα και θα σαρώσουν τα πάντα ιδέες, συναισθήματα, ηθική. Ένας νέος όρος, η γενετική ρύπανση (genetic pollution) εκφράζει σήμερα τους πρώτους φόβους των γενετιστών και των περιβαλλοντολόγων. Άνθρωποι-χελώνες, ποντίκια με ουρά ψαριών, γουρούνια με κεφάλι ελέφαντα και πολλά άλλα παράξενα εργαστηριακά είδη, σύμφωνα με την τολμηρή άποψη ορισμένων, έχουν δημιουργηθεί στα εργαστήρια και πρόκειται σύντομα να παραχθούν μαζικά, προκαλώντας μια τεράστια γενετική αλλοίωση. Ωστόσο αυτό που βρίσκεται πέρα από τα όρια της πρόβλεψης είναι η κοινωνική αναστάτωση που θα προκληθεί, όταν θα εμφανιστούν τα πρώτα μετα-ανθρώπινα πλάσματα. Η εμφάνισή τους θα σημάνει συνάμα και το τέλος μιας εποχής, στην οποία κυριάρχησε το ανθρώπινο είδος.

Την ίδια στιγμή η κοινωνία και ιδιαίτερα οι νέες γενιές προετοιμάζονται για να αποδεχθούν αισθητικά τα νέα αυτά μετα-ανθρώπινα και χιμαιρικά είδη. Δεν είναι καθόλου τυχαία, λοιπόν, η επιλογή των παιδικών κι εφηβικών σειρών, που προβάλλονται στην τηλεόραση τελευταία. Εδώ και δύο δεκαετίες τουλάχιστον εξοικειωνόμαστε σταδιακά με τα τερατόμορφα καρτούνς. Η μεγάλη επιτυχία που γνωρίζουν –λόγω μάρκετινγκ- τα χελωνονιντζάκια και τα πόκεμον (διασταυρώσεις ζώων και φυτών), αποτελούν τα πρώτα βήματα της μεγάλης συνάντησης του ανθρώπου με τα νέα εργαστηριακά είδη, με μορφές μεταλλαγμένων ειδών, που δεν αποτελούν δημιουργήματα της φύσης.

Τι θα γίνει όμως αν τα είδη αυτά ξεφύγουν από τον έλεγχο των επιστημόνων; Ποιες θα είναι οι νέες ηθικές δομές επάνω στις οποίες θα αναπτυχθούν οι νέες αυτές οντότητες;

Ο καθηγητής Νευρολογίας Σταύρος Μπαλογιάννης σε διάλεξή του γύρω από το θέμα, τονίζει ότι:


“Τα νέα χιμαιρικά είδη που θα δημιουργηθούν στα εργαστήρια των γενετιστών, θα ανατρέψουν όλα όσα ξέραμε για τη ζωή και τους νόμους της ηθικής τάξης. Ποιος μπορεί να πει ότι, ένα ανθρωποειδές με ουρά ψαριού, θα στερείται νόησης και ψυχής; Και εάν αυτό ισχύει με ποιο δικαίωμα ο άνθρωπος θα μπορεί να το θανατώσει για να χρησιμοποιήσει τα όργανά του ; Ποιος έχει το δικαίωμα να ορίσει τη φύση; Και με ποιο κόστος; Ποιος μπορεί να πει τι είναι καλό και τι όχι; Ή αν πρέπει ένα είδος να θυσιαστεί για να επιβιώσει ένα άλλο; Με βάση ποιο φυσικό νόμο; Και εάν αυτά τα νέα εργαστηριακά είδη γίνουν ανεξέλεγκτα, ποιος θα μπορούσε να ορίσει την ηθική τους; Σε ποιους κανόνες θα υπακούουν;”.

Ταυτοχρόνως η γενικευμένη εμπορευματοποίηση των λέξεων και των πραγμάτων, της φύσης και της κουλτούρας, του σώματος και του πνεύματος, τοποθετεί ως κεντρικό χαρακτηριστικό της εποχής μας τη βία (συμβολική, πολιτική και κοινωνιολογική) στην καρδιά του νέου ιδεολογικού εξοπλισμού. Η προβολή αυτής της βίας δεν λείπει καθόλου, μάλιστα, από καμία σχεδόν παιδική εκπομπή. Επίσης ο νέος ιδεολογικός κόσμος, περισσότερο από ποτέ, βασίζεται στην ισχύ των ΜΜΕ, τα οποία είναι σε πλήρη εξάπλωση εξαιτίας της έκρηξης των νέων τεχνολογιών. Στο θέαμα της βίας και στις μιμητικές του συνέπειες προστίθενται καθημερινά, με απατηλό τρόπο, νέες μορφές λογοκρισίας και εκφοβισμού, που ακρωτηριάζουν τη λογική και φθείρουν το πνεύμα.

Τη στιγμή που θριαμβεύουν, κατ’επίφαση, η δημοκρατία και η ελευθερία σ’έναν πλανήτη που, εν μέρει, έχει απαλλαγεί από τα αυταρχικά καθεστώτα, επανέρχονται, παραδόξως, δριμύτερες οι λογοκρισίες, οι πολιτισμικές αποικιοποιήσεις και, ποικιλοτρόπως, η χειραγώγηση της σκέψης. Νέα και ελκυστικά “όπια των μαζών” προτείνουν ένα είδος “επίγειου παραδείσου”, αποσπώντας την προσοχή των πολιτών και εκτρέποντάς τους από την ενασχόλησή τους με τα κοινά και τις διεκδικήσεις.

Μερικοί πάλι ονειρεύονται μια τέλεια αγορά της πληροφορίας και της επικοινωνίας, πλήρως ολοκληρωμένης χάρη στα ηλεκτρονικά και δορυφορικά δίκτυα, χωρίς σύνορα, η οποία θα λειτουργεί συνεχώς και σε πραγματικό χρόνο. Μάλιστα τη φαντάζονται δομημένη κατά το πρότυπο της αγοράς των κεφαλαίων και των χρηματοοικονομικών ροών.
Πολιτισμικά αντικείμενα (CDRom, λογισμικό για εκπαιδευτική χρήση, προσωπικοί μικρο-υπολογιστές, συσκευές ανάγνωσης βιντεοδίσκων, τηλεϋπολογιστές, τερματικά πολυμέσων, συνεχής ενημέρωση πολιτιστικών σελίδων του Internet) και νέες υπηρεσίες (περιήγηση στις βάσεις δεδομένων από το γραφείο ή από το σπίτι, τηλεεργασία, Internet) γεννιούνται από το πάντρεμα της πληροφορικής, της τηλεόρασης, της τηλεφωνίας και του δορυφόρου.

Όλα αυτά μεταμορφώνουν ακόμη και την έννοια της “ελευθερίας έκφρασης”. Η ελευθερία έκφρασης των πολιτών βρίσκεται σε άμεσο ανταγωνισμό με την “εμπορική ελευθερία έκφρασης”, η οποία εμφανίζεται ως ένα νέο “ανθρώπινο δικαίωμα”. Καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες μιας συνεχούς έντασης μεταξύ της “απόλυτης κυριαρχίας του καταναλωτή” και της βούλησης των πολιτών, την οποία διασφαλίζει η δημοκρατία. Μάλιστα επικεντρωμένοι μονόπλευρα στην ελευθερία του καταναλωτή να αποκωδικοποιεί τα προγράμματα και άλλα πολιτιστικά προϊόντα, από όπου κι αν προέρχονται, ξεφορτωνόμαστε χωρίς κόστος τα ερωτήματα τα σχετικά με την ανισότητα των ανταλλαγών σε μια αγορά ροής, που χαρακτηρίζεται από κραυγαλέα ανισότητα. Μπορεί η ελευθερία του τηλεθεατή να συνοψιστεί στην αποκωδικοποίηση των προϊόντων μιας βιομηχανίας με ηγεμονική θέση στην αγορά; Δεν θα έπρεπε επίσης να περιλαμβάνει και την ελευθερία να διαβάζει προϊόντα μη ηγεμονικών πολιτισμών, αρχίζοντας από τον δικό του; Αν δεν προσέξουμε, η θεωρητική αποκατάσταση του “δέκτη” μπορεί να οδηγήσει στη νομιμοποίηση της πολιτιστικής υποταγής ορισμένων λαών και πολιτισμών, φαινόμενο που μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’70 αποκαλούνταν “πολιτισμικός ιμπεριαλισμός”. Το πρόβλημα όμως είναι ότι, σε αυτές τις συζητήσεις, τα όρια μεταξύ του στενόμυαλου σωβινισμού και της ανάγκης προστασίας της πολιτισμικής διαφορετικότητας, ως μέσου πρόσβασης και συμβολής στη δημιουργία του “οικουμενικού”, είναι δυσδιάκριτα.

Επιπλέον ενδεικτικό της προσάρτησης του σύγχρονου νέου στα ηλεκτρονικά μέσα είναι ότι, το MTV συγκεντρώνει όλα τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του νέου, μετανεωτερικού ήθους καλύτερα από κάθε άλλο τηλεοπτικό θέαμα. Εκατομμύρια παιδιά προεφηβικής ηλικίας και έφηβοι σε ολόκληρο τον κόσμο περνούν ώρες μπροστά στις τηλεοπτικές οθόνες, παρακολουθώντας βιντεοκλίπ ροκ μουσικής. Το MTV θολώνει όλες τις διακρίσεις που δημιουργήθηκαν με προσοχή στη διάρκεια της νεωτερικής εποχής. Με αυτήν την έννοια, το MTV είναι μια επαναστατική μορφή τέχνης. Επίσης είναι ένας μηχανισμός μάρκετινγκ. Στόχος του είναι οι πωλήσεις των CDs, που περιέχουν τη ροκ μουσική. Ο Στίβεν Λέβι, δημοσιογράφος του περιοδικού ROLLING STONE σημειώνει: “Το μεγαλύτερο επίτευγμα του MTV είναι ότι, μετέφερε το rock-n-roll στη σκηνή του βίντεο, όπου δεν μπορεί πια να γίνει διάκριση ανάμεσα στην ψυχαγωγία και στην προώθηση των πωλήσεων”. Το MTV γκρεμίζει όρια και διακρίσεις κάθε είδους. Ισοπεδώνει τις πλούσιες διαβαθμίσεις της ανθρώπινης εμπειρίας σε μία, επίπεδη επιφάνεια παιχνιδιού όπου όλα τα φαινόμενα υπάρχουν με τη μορφή εικόνων, που διαδέχονται η μία την άλλη με αστραπιαία ταχύτητα, χωρίς να υπάρχουν προφανή συμφραζόμενα ή συνοχή. Το MTV είναι ονειρική διασκέδαση, απαλλαγμένη από το βάρος της ιστορίας και της γεωγραφίας.

Σε αυτόν, λοιπόν, το μετανεωτερικό κόσμο, που αποτελείται από δίκτυα και από εμπορευματοποιημένες σχέσεις, όπου τα όρια είναι θολά και η δραστηριότητα είναι όλο και πιο διασυνδεδεμένη, η παλαιά, αυτόνομη συνείδηση γίνεται μέρα με τη μέρα ένας αναχρονισμός. Τη θέση της έχει καταλάβει ένας νέος άνθρωπος, που μοιάζει περισσότερο με κόμβο, ο οποίος λειτουργεί με μυριάδες σχέσεις. Ο Κένεθ Γκέργκεν, καθηγητής ψυχολογίας στο Swarthmore College, λέει ότι “το τελικό στάδιο σε αυτήν τη μετάβαση προς τη μετανεωτερικότητα θα χαρακτηριστεί από την πλήρη διάλυση του εαυτού σε μια κατάσταση όπου κυριαρχούν οι σχέσεις”.