Manhattan Transfer

Το Manhattan Transfer είναι το χρονικό της πόλης της Νέας Υόρκης στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ένα παθιασμένο μυθιστόρημα στο οποίο ο συγγραφέας ανατέμνει ισότιμα τις ζωές των πλουσίων χρηματιστών και των μεταναστών που αγωνίζονται για τον επιούσιο και παρακολουθεί από κοντά τους αγώνες τους να ενταχθούν στη «νέα» μοντέρνα κοινωνία πριν αυτή τους καταπιεί.
Χρησιμοποιώντας τεχνικές που δανείζεται από τον κινηματογράφο και ενσωματώνοντας τεχνουργήματα της λαϊκής κουλτούρας της δεκαετίας του '20, ο Ντος Πάσος συνθέτει μια λαμπρή εικόνα της Νέας Υόρκης, η οποία αποτελεί συγχρόνως κοινωνιολογική καταγραφή της εποχής αλλά και ένα καινοτόμο κείμενο μυθοπλασίας. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, μεταξύ άλλων, διαβάζουμε την απόφανση ενός συμπατριώτη και ομοτέχνου του Ντος Πάσος, του Σίνκλερ Λιούις: «Ενα μυθιστόρημα εξέχουσας σημασίας. Ενα βιβλίο, το οποίο ο αναγνώστης θα διαβάσει απνευστί, αλλά οι κριτικοί της λογοτεχνίας θα θεωρήσουν ότι αποτελεί την πολυαναμενόμενη αρχή μιας νέας σχολής μυθιστοριογραφίας». Με τον απλό αυτόν τρόπο ο Λιούις συνοψίζει καίρια το διπλό χαρακτήρα του μυθιστορήματος: από τη μία, ένας αφηγηματικός ρυθμός που παραμένει αμείωτος από την αρχή ώς το τέλος του βιβλίου, παροξύνοντας συνεχώς το ενδιαφέρον του αναγνώστη και, από την άλλη, ένας μεγάλος αριθμός αφηγηματικών καινοτομιών, οι οποίες, την εποχή που εκδόθηκε το βιβλίο (1925), καθιέρωσαν το συγγραφέα του ως έναν από τους σημαντικότερους εισηγητές του αμερικάνικου μοντερνισμού.

Ο χώρος όπου εκτυλίσσεται το «Manhattan Transfer» είναι, βέβαια, η Νέα Υόρκη στις αρχές του 20ού αιώνα. Είναι η εποχή κατά την οποία μαζικοποιούνται οι μεγάλες τεχνολογικές ανακαλύψεις και η πόλη έχει αρχίσει να διεκδικεί το ρόλο της ως μητρόπολης του κόσμου. Ετσι -και, ενδεχομένως, παρά την πρόθεση του συγγραφέα- από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται μια καινούρια, εκμηχανιζόμενη και ολόδροση, αμερικάνικη κοινωνία, με όλα τα κλισέ με τα οποία τη γνωρίσαμε (που τότε όμως δεν είχαν προλάβει να γίνουν κλισέ), φρέσκια ακόμη και γεμάτη σφρίγος.

Σ' αυτή την πόλη ο δημοσιογράφος Τζίμι Χερφ, πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος και πρόσωπο χρωματισμένο με έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία, ζει την περιπέτεια της ζωής: έρωτες, σταδιοδρομία, ανησυχίες, χαρές, απογοητεύσεις. Ομως ο ατομικός αυτός βίος δίνει την ευκαιρία στο συγγραφέα να τον διασταυρώσει με τη συλλογική ζωή της μεγαλούπολης και να αναδείξει έτσι όλο το πλέγμα των σχέσεων που συνδέουν -στη συγκεκριμένη περίπτωση, άρρηκτα- το ατομικό με το συλλογικό, την ατομική μοίρα με τη συλλογική ευθύνη.

Αυτή η διασταύρωση του ατομικού με το συλλογικό είναι κρίσιμη για συγγραφείς με την ιδιοσυγκρασία του Ντος Πάσος, ο οποίος, εκείνη την εποχή, δεν έχει ακόμη εγκαταλείψει το κομμουνιστικό όνειρο -πράγμα που θα γίνει λίγα χρόνια αργότερα- και δεν μένει καθόλου αδιάφορος μπροστά στις αναβράζουσες κοινωνικές διεργασίες που συντελούνται στη χώρα του. Παράλληλα όμως με το σχεδόν καταγγελτικό κοινωνικοκεντρικό του λόγο, διαθέτει -και αυτό είναι ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ιδιοτυπίας του, που τον διαφοροποιεί ριζικά από τους σύγχρονους συμπατριώτες ομοτέχνους του- ένα πλήθος νεωτερικών στοιχείων, τα οποία ενοφθαλμίζει σε μια κατά βάση ρεαλιστική σύλληψη και, οπωσδήποτε, σε μια ρεαλιστική θεματογράφηση.

Από την εισαγωγή υπαρκτών ιστορικών προσώπων ως τα διαρκώς επαναλαμβανόμενα χρονικά χάσματα, και από την εναλλαγή των αφηγηματικών προσώπων (με κυρίαρχο το β', όταν απευθύνεται στο αυτοβιογραφούμενο είδωλό του, τον Τζίμι, κατά την παιδική του ηλικία) ώς τη χρήση αμιγών αλλότριων κειμένων (αποσπάσματα από τον Τύπο κ.λπ.), τα νεωτερικά -για την εποχή που εκδόθηκε το μυθιστόρημα- στοιχεία αφθονούν.

Ωστόσο, τα χαρακτηριστικά που σφραγίζουν το μυθιστόρημα -και όλο το έργο του Ντος Πάσος- είναι εκείνα που τον καθιέρωσαν ως το σημαντικότερο, ίσως, εισηγητή του αμερικάνικου μοντερνισμού (έναν νεωτερισμό που δεν υπήρξε ούτε αμιγής ούτε τόσο μαχητικός όσο ο αντίστοιχος ευρωπαϊκός) και, πάντως, ως έναν από τους σημαντικότερους του Μεσοπολέμου: η κινηματογραφική του τεχνική και η γλωσσική συγκρότηση του κειμένου.

Ο συγγραφέας του «Manhattan Transfer» δανείζεται ή επινοεί ένα σωρό αφηγηματικές τεχνικές, που τότε προσγράφονταν ή δεν είχαν καν επινοηθεί ακόμη από τη νεαρή τέχνη του κινηματογράφου: αυτόνομα αμοντάριστα πλάνα, που αργότερα συνδέονται μεταξύ τους μ' ένα είδος μυθιστοριογραφικού μοντάζ. Cinema-verite, με το φακό του συγγραφέα να καταγράφει, όσο γίνεται πιο αδιαμεσολάβητα, τη ζωή στους δρόμους της πόλης. Φλουτάρισμα και fade out, που αφήνει τα δευτερεύοντα πρόσωπα να σβήνουν σιγά σιγά, για να εμφανιστούν οι πρωταγωνιστές. Και, κυρίως, μια τεχνική συγκλινουσών εστιάσεων, με την αφήγηση να ξεκινάει από διάφορες, ετερόκλητες αφετηρίες για να συγκλίνει, με την πρόοδο του αφηγηματικού χρόνου, σε κομβικά σημεία, προεπιλεγμένα από το συγγραφέα.

Ακόμη μεγαλύτερη είναι η ιδιοτυπία του Ντος Πάσος στο γλωσσικό πεδίο, με προεξάρχον στοιχείο τις, συνήθως σύντομες, ποιητικές παρεκβάσεις του κειμένου -που μας φέρνουν στο νου τις αντίστοιχες, έξοχες, εκτός ροής κειμένου περιδιαβάσεις του Φόκνερ σε όλα του σχεδόν τα βιβλία- καθώς και τα σύντομα, συνήθως λυρικής υφής κείμενα στο ξεκίνημα κάθε κεφαλαίου, τα οποία χρησιμεύουν περισσότερο ως υπομνήσεις που προέρχονται από μιαν άλλη πραγματικότητα παρά σαν αναγνωστικές οδηγίες. Εάν σε αυτά προσθέσει κανείς τις μικρές μουσικές φράσεις που επαναλαμβάνονται τακτικά και ρυθμικά εν είδει leitmotiv, τις ονειρικές φυγές του Τζίμι -κυρίως κατά την παιδική και νεανική του ηλικία- τα επαναλαμβανόμενα θραύσματα σκέψεων και αναμνήσεων χωρίς καμία χρονική τάξη, το συχνά μακροπερίοδο λόγο του, τη διάχυτη λυρική του τάση -ακόμα και στην περιγραφή των ρεαλιστικότερων αποσπασμάτων ζωής- και, τέλος, το άμεσο ή έμμεσο διαγραμματειακό του παιχνίδι, τότε έχει ασφαλώς την εικόνα ενός τολμηρού, εικονοκλάστη, γλωσσοκεντρικού συγγραφέα, που τεχνούργησε το έργο του -εκεί κάπου στο Μεσοπόλεμο, στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού- πάνω σ' έναν άκρως ρεαλιστικό καμβά.

Στο τέλος ο Τζίμι Χερφ, έχοντας δει από κοντά τη ματαιότητα του εφήμερου κι έχοντας ζήσει, σχεδόν εν τη γενέσει του, το αμερικάνικο όνειρο, θα αρκεστεί να φύγει, χωρίς προορισμό, μέσα στην «άδεια, σκοτεινή ομίχλη του ποταμού»...

Η μετάφραση της Τρισεύγενης Παπαϊωάννου μεταφέρει με επάρκεια κι ευαισθησία ένα κείμενο υψηλής γλωσσικής θερμοκρασίας και απαιτήσεων.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/10/2003