Μια άνοιξη στην Αγία Πετρούπολη

Η «Ανοιξη στην Αγία Πετρούπολη», όπου και πέθανε ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκυ απαρτίζεται από τέσσερις επιφυλλίδες που δημοσιεύτηκαν το 1847 στην εφημερίδα Χρονικά της Αγίας Πετρούπολης. Οι επιφυλλίδες αυτές, λησμονημένες από κριτικούς και ιστορικούς της ρωσικής λογοτεχνίας, δεν είχαν ενταχθεί στα άπαντα του Ντοστογιέφσκι. Πρόκειται για κείμενα που παρέμειναν σχεδόν άγνωστα στο ευρύ κοινό και τα οποία αφηγούνται, με πολύ παραστατικό τρόπο, εικόνες και στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή στην Αγία Πετρούπολη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η φιλολογική έρευνα σε ορισμένες περιπτώσεις, ξεφεύγοντας από το στενό, σχολαστικό της πλαίσιο, πλαισιώνει και εμπλουτίζει το αισθητικό γεγονός, ανοίγοντας διάλογο με το μη εξειδικευμένο, αναγνωστικό κοινό. Τότε, αποκτά δημιουργικό χαρακτήρα και σχεδόν δεν ξεχωρίζει, θα έλεγε γενναιόδωρα κανείς, από το λογοτεχνικό, δοκιμιακό έργο. Δυστυχώς, όμως, συχνά συναντάμε ξηρές ψηλαφίσεις στοιχείων που αφορούν συγγραφείς και έργα, σε βαθμό πληκτικό και αδιάφορο. Ας πούμε, κινητοποιεί το φιλόλογο μία άσχετη πολιτική ή ιδιωτική σημείωση π.χ. του Σεφέρη ή του Πάουντ, η οποία βρέθηκε κακώς στο συρτάρι τους αντί στον κάλαθο αχρήστων και εμείς υποτίθεται ότι πρέπει να ενδιαφερθούμε επειδή οι συγγραφείς αυτοί δεν πετούσαν τίποτα από αυτά που έγραφαν... Επιπλέον, δημοσιοποιημένα γραπτά τους, ήσσονος σημασίας, οι ειδικοί κάποτε τα περιβάλλουν με ζήλο και τα ωραιοποιούν χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα.

Αντίθετα, συμβαίνει πολλές φορές η έρευνα να εντοπίζει λανθάνοντα κείμενα μεγάλων δημιουργών, τα οποία παρά τη μικρή τους αυτόνομη αξία, λειτουργούν θετικότατα εάν συσχετιστούν με άλλα έργα των συγγραφέων τους. Η ιδιορρυθμία αυτών των κομματιών έγκειται, ακριβώς, στη δορυφορική τους φύση, στη συναίρεσή τους με κάποιο άλλο κείμενο, μέσα στην οποία οφείλουμε να τα αντιληφθούμε εάν θέλουμε να αποκτήσουν πληρέστερη φωνή. Χωρίς αυτή τη σύμφραση δεν θα είχαν πιθανόν το αισθητικό, το επαναλαμβάνω, και το γραμματολογικό βάρος που τους αποδίδουμε.

Ανακαλύπτοντας, λοιπόν, οι Σοβιετικοί φιλόλογοι, στις αρχές της δεκαετίας του '20, κάποια επιφυλλιδογραφήματα του μέγιστου Φέοντορ Ντοστογιέφσκι, γραμμένα στα 1847 στον τοπικό Τύπο της Πετρούπολης («Τα νέα της Αγίας Πετρούπολης») θεώρησαν -πράττοντας πολύ σωστά- το εύρημα σημαντικό.

Βρισκόμαστε στη δραματική, θα την έλεγε κανείς, εποχή για τον Ντοστογιέφσκι, ο οποίος αμέσως μετά τη θερμή υποδοχή του πρώτου μυθιστορήματός του, των Φτωχών, περνά σε ανυποληψία από την πλευρά της κριτικής, μέχρι να αποδεχτεί αυτή αργότερα τα μεγάλα του έργα. Ακόμα και ο μέντοράς του Μπελίνσκι, ο τότε Πάπας της κοινωνικής κριτικής, του έχει γυρίσει την πλάτη. Οποιος ενδιαφέρεται για την περιπετειώδη ζωή του μεγάλου Ρώσου, η οποία μοιραία συνδέεται με το εξίσου «ταραγμένο» έργο του, δεν μπορεί να αγνοήσει εκείνη την κρίσιμη περίοδο. Τότε ο δημιουργός των Δαιμονισμένων θα αναμειχθεί με πολιτικές ομάδες, που θα του στοιχίσουν φυλακίσεις, εικονικές εκτελέσεις και εξορίες, ενώ θα περάσει από μεγάλες σωματικές, ψυχικές και πνευματικές δοκιμασίες. Ο προσωρινός παραμερισμός του από το λογοτεχνικό προσκήνιο θα του δημιουργήσει μεγάλη κρίση αυτοεκτίμησης, η οποία ...ευτυχώς θα αποφέρει, μεταξύ άλλων, το σπουδαίο, κατά τη γνώμη μου, μυθιστόρημά του Ο σωσίας (κατά τους Γάλλους πιο ορθά Ο διπλός άνθρωπος): ένα κείμενο απόλυτης παραδοξότητας, που ενσωματώνει απλά και απερίφραστα το φανταστικό στον «πραγματικό» κόσμο. Πολλοί το αμφισβητούν με διάφορα επιχειρήματα, μιλώντας, μεταξύ άλλων, και για μία αναιτιολόγητη, «σχιζοειδή» έκφραση, ενώ ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι εδήλωνε ότι με το εύρημα του διπλασιασμένου εαυτού μας, που εμπεριέχει το ρεαλιστικό αυτό μυθιστόρημα, είναι μία πρόταση διαχρονική, με προορισμό κάποτε να συζητηθεί. Και δεν είχε άδικο, αν σκεφτεί κανείς την ψυχανάλυση και το ρόλο που παίζει ως σύμβολο εκεί ο σωσίας.

Ο δημιουργός, λοιπόν, αυτός (για τον οποίον, ας μην ξεχνάμε ότι, όσον αφορά τα καθ' ημάς, κυκλοφορεί εδώ και μια δεκαπενταετία η εξαιρετική μελέτη του Κωστή Παπαγιώργη) ανάμεσα στις άλλες ασχολίες του καταπιάστηκε και με τη δημοσιογραφία. Με την επιφυλλίδα, όπως είπαμε, που την εποχή εκείνη υπέγραφαν και κάποιοι συγγραφείς, μιας και η γραφή της ξεπερνούσε, ορισμένες φορές, τα στάνταρ των ευκολιών του συγκεκριμένου λόγου. Ο συγγραφέας είχε ασχοληθεί με το είδος σε περιοδικά, πριν από την εμφάνισή του στην εφημερίδα της Πετρούπολης.

Εάν κρίνουμε από το περιεχόμενο των επιφυλλίδων του, η συγκεκριμένη γραφή, εκείνη την περίοδο τουλάχιστον, χαρακτηριζόταν από ένα ελαφρό, σε πρώτο επίπεδο, ύφος, το οποίο στη συνέχεια, ακροποδητί σχεδόν, έβαζε στο τραπέζι σοβαρά θέματα. Ο αρθρογράφος έμοιαζε να εξομολογείται θερμά και άμεσα στον αναγνώστη σκέψεις του επί παντός του επιστητού, φλερτάροντας, οπωσδήποτε, με τη λογοτεχνική γραφή. Στις αγγλοσαξονικές χώρες και στην Αμερική το είδος ήταν γνωστό και αρκετά καλλιεργημένο. Το feuilleton, που έχει και το νόημα του αναγνώσματος σε συνέχειες, είχε αναπτυχθεί στη Γαλλία του 18ου αιώνα κατ' αρχάς ως κριτικό, φιλολογικό ή και πολιτικό ακόμα βήμα, αργότερα, πέρασε στην υπόλοιπη αστική Ευρώπη με διάφορες μορφές, για να καταλήξει ένα είδος μάλλον ψυχαγωγικό, στο οποίο λάνθανε το λογοτεχνικό στοιχείο, όπως είπαμε. Στην Ελλάδα, για να φιλολογήσουμε λίγο, μπορούμε να θυμηθούμε τον Πωπ, έναν από τους πρώτους, σημαντικούς επιφυλλιδογράφους, και να φτάσουμε σε νεότερους, όπως ήταν ο Παλαιολόγος ή ο Φτέρης. Σε πιο φιλολογικό πλαίσιο κινήθηκαν ο Τερζάκης, ο Κακριδής, ο Σαββίδης, ο Αργυρίου, ο Μαρωνίτης και πολλοί ακόμα σύγχρονοι, οι οποίοι, επίσης, δεν έχουν ως κύρια ασχολία τους την επιφυλλίδα.

Στην περίπτωση Ντοστογιέφσκι ήταν φυσικό η γραφή αυτή να πάρει το θερμό έως παθιασμένο στιλ του δημιουργού της. Ο συγγραφέας αυτός, που με τη γλώσσα του «έφερνε στα χείλη των ηρώων του την ψυχή τους», ιδιαίτερα στο άρθρο του, της 15ης Ιουνίου 1947, δηλαδή στο τελευταίο τού παρόντος βιβλίου, υιοθετεί ένα διεισδυτικό ύφος, αποζημιώνοντάς μας για τα μάλλον μέτρια, προγενέστερα κείμενά του. Μέχρι το σημαίνον αυτό άρθρο του θα συναντήσουμε «επαγγελματικές» γραμμές, οι οποίες, παρά την όποια μορφική ευλυγισία τους, δεν φτάνουν στην υπέρβαση. Δεν έχουν να κάνουν με κάτι αυθεντικά ντοστογιεφσκικό, όπως συνηθίσαμε να χαρακτηρίζουμε τα εξαγόμενα της εμπύρετης ματιάς αυτού του δημιουργού, ακόμα και όταν τα ενδιαφέροντά της στρέφονται σε χαμηλής πτήσεως θέματα.

Στο ξεχωριστό του αυτό άρθρο ο δημιουργός του Υπόγειου προοικονομεί, με το σκίτσο τού ονειροπόλου που φιλοτεχνεί, τον ήρωά του στις Λευκές νύχτες, άλλο ένα παρεξηγημένο ντοστογιεφσκικό έργο, κάπως διαλυμένο, αντιφατικό, «ανεβασμένο» σε μια σκηνή όπου κυριαρχούν τα αντινομικά αισθήματα, μια υπόκωφη, παράλογη, μέσα στην αναίτια παρουσία της, ρητορεία και, βέβαια, το πορτρέτο ενός οιονεί «ονειροπόλου», ενός χαμένου: με άλλα λόγια τού καταδικασμένου να βρίσκει καταφύγιο στη γραφή. Πολλά εδίδαξε αυτό το έργο σε διάφορους μεταγενέστερους «ονειροπόλους» νοβελίστες, ων ουκ έστιν αριθμός...

Ανάμεσα σε αναφορές σε ποικίλα θέματα, όπου βρίσκουμε και το μόνιμο ενδιαφέρον του αρθρογράφου για τη «ρωσική ψυχή», ο τελευταίος κατορθώνει να ξεφύγει από την πολυδιάσπαση της κουβέντας του με τον αναγνώστη για τα εφήμερα και να περάσει σε σφαίρες πιο προσωπικές και φευγαλέες.

Το υποδειγματικό μεταφραστικό αποτέλεσμα είναι επιμελημένο. Και κάτι γενικότερο: οι «Ροές» συνεχίζοντας την έκδοση κλασικών Ρώσων συγγραφέων βοηθούν να (επανα)προσεγγίσουμε ένα ανεκτίμητο, κοιτασματικό τοπίο.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/08/2006