Ένα αστέρι που το έλεγαν Χένρι

Ο Χένρι Σμαρτ γεννιέται σε μια άθλια φτωχογειτονιά του Δουβλίνου. Στα δεκατέσσερά του χρόνια, έχοντας χάσει με τρόπο μυθιστορηματικό τους γονείς του, γίνεται επαναστάτης και συμμετέχει στον εθνικοαπαλευθερωτικό αγώνα της Ιρλανδίας. Παρά την τραγική έκβασή του ο Χένρι, ζωντανός θρύλος πια, συνεχίζει τη δική του σκληρή και περιπετειώδη πορεία, πρωταγωνιστώντας πλάι στα μεγάλα ονόματα του τόπου του.
Το θέμα του βιβλίου είναι σοβαρό, βαρύ, ιερό θα λέγαμε, αλλά ο Ντόυλ δεν χάνει το χιούμορ του. Με ύφος πρωτότυπο, περιεκτικό, κοφτό, ρεαλιστικό και ολοζώντανο, δημιουργεί ένα ιστορικό ντοκουμέντο, σκιαγραφώντας και σαρκάζοντας παράλληλα τις εθνικές αδυναμίες των συμπατριωτών του.
Συναρπαστικό χρονικό της πιο ταραγμένης περιόδου της ιρλανδικής ιστορίας αλλά και στοχαστικό, απολαυστικό μυθιστόρημα.







ΚΡΙΤΙΚΗ





Κυνηγάει αρουραίους, κλέβει, φλερτάρει και πολεμάει για την ανεξαρτησία. Ο ήρωας στο νέο βιβλίο του διασημότερου εν ζωή ιρλανδού συγγραφέα κωδικοποιεί τις αντιφάσεις αυτής της καταπράσινης χώρας στις αρχές του αιώνα



Δουβλίνο, 8 Οκτωβρίου 1901, 7.22 μ.μ.: ο Χένρι Σμαρτ εισβάλλει ορμητικά στον κόσμο, σε ένα ποτάμι από νερά, αίματα και εφημερίδες. Η φήμη για το πιο υγιές μωρό της περιοχής απλώνεται στις φτωχικές συνοικίες της πόλης και άνθρωποι καταφθάνουν να δουν, να πιάσουν, να μυρίσουν την όψη της ελπίδας. Ο μονοπόδαρος πατέρας του, όταν δεν αναλαμβάνει χρέη μπράβου σε έναν οίκο ανοχής και δεν σκοτώνει για λογαριασμό ενός τύπου ονόματι Αλφι Γκάντον, καμαρώνει το μόνο από τα παιδιά του που έχει καταφέρει να ζήσει τόσο πολύ. Η μητέρα του, όταν δεν ψάχνει ανάμεσα στα αστέρια τα μωρά της που χάθηκαν, κρατά τον μικρό Χένρι στην αγκαλιά της. Χένρι; Οχι, το όνομα του μωρού δεν θα είναι Χένρι, το παιδί δεν πρέπει να πάρει το όνομα του πατέρα του, ο Χένρι Σμαρτ Β/ υπήρξε και βρίσκεται τώρα στον ουρανό. Και καθώς ο πατέρας του επιμένει να δει τον διάδοχό του και στη γη, οι σχέσεις του ζευγαριού ψυχραίνονται και ο Χένρι Σμαρτ, το πιο υγιές μωρό της περιοχής, το σημάδι ότι έρχονται καλύτερες ημέρες, μόνο και μόνο λόγω του ονόματός του, αισθάνεται πως δεν θα γνωρίσει ποτέ του οικογένεια.

Ο κόσμος στον οποίον εκτυλίσσεται το τελευταίο μυθιστόρημα του Ρόντι Ντόιλ χαρακτηρίζεται από αντιθέσεις, δοξασίες, συγκρούσεις, επαναστάσεις και ονειροφαντασίες. Και όλα αυτά περιστρέφονται γύρω από έναν κεντρικό ήρωα. Ακολουθώντας το Αστέρι που το έλεγαν Χένρι ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με έναν κόσμο μυθικό και ταυτόχρονα ιστορικά εξακριβωμένο. Γιατί η ιστορία του Χένρι Σμαρτ ξετυλίγεται με τη μορφή μύθου που περνά από γενιά σε γενιά διασώζοντας την ιστορία της Ιρλανδίας των αρχών του αιώνα. Γνωρίζοντας ότι πρόκειται για τον πρώτο τόμο μιας τριλογίας που θα προχωράει βαθιά μέσα στον 20ό αιώνα, εύλογα υποθέτει κανείς ότι οι συγγραφικοί στόχοι ξεπερνούν το απλό μυθιστόρημα χαρακτήρων. Ο συγγραφέας όμως φαίνεται να έχει αντίθετη γνώμη. «Πρόκειται λοιπόν για τη βιογραφία ενός έθνους;» τον ρώτησε ένας δημοσιογράφος της «Guardian» τον περασμένο Αύγουστο. «Οχι» απάντησε ο 41 ετών ιρλανδός δάσκαλος. «Είναι απλώς η ιστορία μιας ιρλανδέζικης εμπειρίας».

Οπως και να έχει, η οπτική γωνία του πιο διάσημου εν ζωή ιρλανδού συγγραφέα δεν θα μπορούσε παρά να παρουσιάζει ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα εφόσον ο Ντόιλ έχει αποδείξει τις ικανότητές του στην εξιστόρηση της παιδικής ευαισθησίας με το Πάντυ Κλαρκ, χα, χα, χα (στα ελληνικά κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη), το οποίο του χάρισε το βραβείο Μπούκερ για το 1993. Στο Ενα αστέρι που το έλεγαν Χένρι όμως ο συγγραφέας φαίνεται να προχωράει λίγο περισσότερο δημιουργώντας ένα περίεργο υβρίδιο ήρωα: ένα αγόρι-ενήλικο που όταν ενηλικιώνεται φαίνεται πιο αφελής από ποτέ.

«Χένρι Σμαρτ ή Φέργκους Νας ή Μπράιαν Ο' Λιν ή Μάικλ Κόλινς. Δεν πρέπει να γίνει σύγχυση με τον άλλον Μάικλ Κόλινς. Ηλικία: μεταξύ 21 και 29. Υψος: 1,80 ή και περισσότερο. Μαλλιά σκούρα μακριά, μερικές φορές ξανθά. Μάτια πάντα γαλάζια και εντυπωσιακά. Το γυναικείο φύλο τον θεωρεί ωραίο. Καταζητείται για φόνο και ως στασιαστής στην Ιρλανδία. Αμοιβή: 1.000 λίρες Αγγλίας». Δεν είναι μόνο ο τρόπος που τα βγάζει πέρα τα πρώτα χρόνια της ζωής του, κλέβοντας, κυνηγώντας αρουραίους και φλερτάροντας γυναίκες. Δεν είναι μόνο οι λόγοι για τους οποίους αποφασίζει να πάρει μέρος στο κίνημα του Σιν Φέιν ακολουθώντας τον Στρατό των Πολιτών και πολεμώντας για την περίφημη Δημοκρατία της Ιρλανδίας. Ούτε το γεγονός ότι έχει την πρώτη ερωτική εμπειρία του μέσα στο ταχυδρομείο του κεντρικού δρόμου του Δουβλίνου την ημέρα της ηρωικής κατάληψής του από τους στασιαστές. Αυτό που καθιστά τον παντοδύναμο ήρωα Χένρι Σμαρτ αδύναμο μπροστά στην εικόνα του ίδιου του του εαυτού είναι η φρικτή συνειδητοποίηση ότι όταν μια επανάσταση γίνεται καθεστώς αποκτά τα ίδια χαρακτηριστικά με την κατάσταση που ήθελε να ανατρέψει.

Η εξιστόρηση των 20 πρώτων χρόνων ζωής του Χένρι Σμαρτ αποτελεί ένα οδοιπορικό στην Ιρλανδία των αρχών του αιώνα, όπου οι γυναίκες ­ απροσδιορίστου ηλικίας ­ υποστηρίζουν τους στρατιώτες με κάθε τρόπο, μυστηριώδεις γριούλες περιμένουν από τους εγγονούς τους βιβλία για να αποκαλύψουν στοιχεία από το παρελθόν και ένα καλό πιάτο φαγητό μπορεί να αποτελέσει λόγο να πολεμήσει κανείς γι' αυτή τη χώρα. Για έναν περίεργο λόγο η εντύπωση που δίνεται είναι ότι η Ιρλανδία χαρακτηρίζεται από τις θηλυκές φιγούρες του παρασκηνίου που παρατηρούν, σχολιάζουν, αναλαμβάνουν ενεργό ρόλο χωρίς να επιδιώκουν να φαίνονται. Αναπτύσσοντας την ιστορία τους ο Ντόιλ φαίνεται να αυτοσχεδιάζει, να συνθέτει φράσεις ανάλογα με τη ροή του τρέχοντος κειμένου, να «πετάει» ψήγματα μέλλοντος μόνο και μόνο για να δεσμευθεί ως προς την επαλήθευσή τους. Η τακτική αυτή συνδέεται με τη φιγούρα της Μις Ο' Σι, της νεαρής γυναίκας που θα παίξει τον ρόλο της δασκάλας του Χένρι για τις δύο ολόκληρες ημέρες που θα πάει στο σχολείο, της πρώτης ερωμένης του, της συζύγου και μητέρας της κόρης του. Σε κάθε συνάντηση ανάμεσά τους ο προσεκτικός αναγνώστης θα λάβει μια πληροφορία που θα φαίνεται τυχαία και ασύνδετη, προοιωνίζεται όμως την επόμενη φάση της σχέσης τους.

Η πλοκή κινείται σε δύο παράλληλους άξονες: της ζωής του κεντρικού ήρωα και της εξέλιξης των ιστορικών γεγονότων. Παρ' ότι ο πρώτος είναι μυθοπλασία και ο δεύτερος ιστορικό παρελθόν, ο αναγνώστης βρίσκεται αντιμέτωπος με δύο άψογα ανεπτυγμένους άξονες, από τους οποίους τείνει να επιλέξει τον λιγότερο πραγματικό. Η επιλογή δεν γίνεται τυχαία: ο ίδιος ο συγγραφέας έχει παρατηρήσει ότι ανάμεσα στην άρτια μυθιστορηματική πλοκή και στην εξακρίβωση της ιστορικής αλήθειας προτιμά την πρώτη. «Η ιστορία δεν ευνοεί τη μυθοπλασία ούτε η μυθοπλασία συγκροτεί σωστή ιστορία» έχει δηλώσει και το αποτέλεσμα δικαιολογεί την επιλογή του. Ωστόσο το κείμενο συνοδεύεται από πλήθος παραπομπές που αποδεικνύουν ότι ο συγγραφέας υπήρξε επιμελής. Η ελληνική απόδοση, τέλος, υπηρετεί την απόλαυση του κειμένου.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-12-2000





ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάθε έθνος που αποδύεται σ' έναν αγώνα ανεξαρτησίας έχει τους ήρωές του. Είναι αυτοί ακριβώς που οι «άλλοι» αποκαλούν τρομοκράτες. Σήμερα είναι οι Παλαιστίνιοι και οι Βορειοϊρλανδοί. Χθες ήταν οι Ισραηλινοί και οι Κύπριοι. Και στις αρχές του εικοστού αιώνα ήταν οι Ιρλανδοί του μετέπειτα Εϊρε που βρίσκονταν τότε υπό αγγλική κυριαρχία. Τα πρόσωπα, οι γλώσσες και οι θρησκείες διαφέρουν· το έργο και οι ρόλοι παραμένουν ίδιοι. Οι επικυρίαρχοι επιβάλλουν τα συμφέροντά τους κραδαίνοντας τη σημαία της τάξης και της οικονομικής ευμάρειας για την άρχουσα τάξη των υποτελών ή της ισχυρής προστασίας -φτάνοντας κάποτε μέχρι την επίκληση της θεϊκής βούλησης- για τις μεγαλύτερες και αμόρφωτες μάζες του πληθυσμού που είναι πιο ευάλωτες στη μοιρολατρία. Η αποτελεσματικότητα όμως όλων αυτών ενισχύεται πάντα από ένα καταπιεστικό νομικό σύστημα και έναν απροκάλυπτα κατασταλτικό μηχανισμό. Αυτός είναι ο καμβάς που πάνω του υφαίνεται το μυθιστόρημα του Ιρλανδού συγγραφέα, ακολουθώντας το ρεύμα εκείνο της λογοτεχνίας που θέλει ξανά στις μέρες μας να αναπλάσσει την ιστορία -προς γνώση και συμμόρφωση;- μέσα σε λογοτεχνικό πλαίσιο.

Δουβλίνο 1901-1921: Τα τέσσερα μέρη της αφήγησης, με άξονα τη ζωή ενός φτωχόπαιδου, παρακολουθούν τη γέννηση ενός νέου κράτους μέσα από τις ωδίνες της πάλης για την ανεξαρτησία, αλλά και ενός ήρωα-τρομοκράτη μέσα από τις όχι και τόσο απρόβλεπτες συγκυρίες της ζωής του. Στο πρώτο, ο Χένρι Σμαρτ έρχεται στον κόσμο από έναν κουτσό πατέρα που «εργάζεται» τις νύχτες ως μπράβος σε πορνείο πολυτελείας, ξεπαστρεύοντας εκτός ωραρίου εργασίας, χωρίς ερωτήσεις, όποιον του ζητήσει η επιβλητική μαντάμ κατ' εντολή του μυστηριώδους κ. Γκάντον. Η μητέρα του, εργάτρια βιοτεχνίας που φτιάχνει κομποσχοίνια, παντρεύεται στα 16 και αραδιάζει παιδιά, τα περισσότερα από τα οποία πεθαίνουν νωρίς από τις ανέχειες και τις αρρώστιες, βυθίζοντάς την στη μελαγχολία και την τρέλα. Οσα παιδιά επιζήσουν μεγαλώνουν στους δρόμους: εκεί τρώνε, εκεί κοιμούνται, από εκεί κλέβουν και μαθαίνουν τους σκληρούς όρους της επιβίωσης στις φτωχογειτονιές της μεγαλούπολης. Ο πατέρας χάνεται κληροδοτώντας στο γιο ένα ξύλινο ποδάρι και ο τελευταίος ανδρώνεται αποκτώντας την ελευθερία του ανθρώπου που δεν έχει τίποτε να χάσει, αλλά και σε τίποτε δεν πιστεύει. Μοναδική φωτεινή αναλαμπή η παρουσία δύο γυναικών: μιας γιαγιάς που διαβάζει μετά μανίας γυναικεία μυθιστορήματα και μιας νεαρής δασκάλας στο σύντομο και λαθραίο πέρασμά του από το σχολείο.

Στο δεύτερο μέρος -είναι Δευτέρα του Πάσχα του 1916 και στην Ευρώπη μένεται ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος- ο 15χρονος πια Χένρι, φορώντας τη στολή της Πολιτοφυλακής και το σήμα του Ιρλανδικού Εργατικού Συνδικάτου στο πέτο, βρίσκεται κλεισμένος στο κεντρικό ταχυδρομείο μαζί με τους επαναστάτες του Κόνολι και του Ντε Βαλέρα που αντιδρούν στην επιστράτευση που έχουν προκηρύξει οι Αγγλοι. Ενώ το πανό των εξεγερμένων γράφει: «Δεν υπηρετούμε ούτε το Βασιλιά ούτε τον Κάιζερ, μόνο την Ιρλανδία», ο Χένρι σκέφτεται ότι δεν του καίγεται καρφί για την Ιρλανδία. Αυτός ανήκει για πρώτη φορά σε μια ομάδα-οικογένεια, ζει την έξαψη της αναρχίας, μαθαίνει τον έρωτα από την ίδια εκείνη δασκάλα και όταν αρχίζουν οι αψιμαχίες λέει: «Πυροβολούσα τις βιτρίνες των απέναντι μαγαζιών και σκότωνα όλα όσα μου είχαν στερήσει, όλο τον καταναλωτισμό και το σνομπισμό που τόσο καιρό με χλεύαζε πίσω από τζάμια και κλειδαριές, εμένα και εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά, όλη την ανισότητα, την αδικία και τα παπούτσια». Ποια άλλωστε θα μπορούσε να είναι η Ιρλανδία του ξυπόλυτου, αμόρφωτου και κατατρεγμένου που ζει μέρα με τη μέρα; Η εξέγερση καταστέλλεται, ακολουθούν συλλήψεις, εκτελέσεις, φυλακίσεις και η απόδραση του Χένρι που θα τον κάνει θρύλο και τραγούδι στο στόμα του λαού, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου δεν είχε δει με καλό μάτι όλη αυτή την ιστορία.

Μέρος τρίτο: Ο Χένρι κάνει μεροκάματα ξεφορτώνοντας κάρβουνο, κατράμι ή στάρι από τα αμπάρια φορτηγών πλοίων, κοιμάται πότε πότε με μια παντρεμένη που ο άντρας της λείπει στο μέτωπο και μυείται στο Σιν Φέιν και την IRB, την Ιρλανδική Δημοκρατική Αδελφότητα. Από εκεί και πέρα ο δρόμος είναι ανεπίστροφος: αρχίζει τις κρυφές μεταφορές όπλων για τον αγώνα, συμμετέχει σε μυστικές συγκεντρώσεις, δολοφονεί έναν αστυνομικό. Γίνεται, με δυο λόγια, εκτελεστικό όργανο εκείνων που προκαλούν τους Αγγλους να εντείνουν την καταπίεση, για να κερδίζουν με το μέρος τους τη μεγάλη μάζα του άβουλου ή φοβισμένου κοσμάκη. «Και οι Βρετανοί θα ανταπέδιδαν το χτύπημα αντιδρώντας υπερβολικά. Τα τέσσερα επόμενα χρόνια ποτέ δεν θα μας διέψευδαν. Οχι επειδή εκτιμούσαν λανθασμένα την ψυχολογία των Ιρλανδών, αλλά, απλούστατα, επειδή δεν τους πέρασε ποτέ από το μυαλό να εκτιμήσουν την ψυχολογία των Ιρλανδών». Μετά τις εκλογές του 1919 που οι βουλευτές του Σιν Φέιν (εδώ η παρατήρηση «Κανένας από τις φτωχογειτονιές και τις τρώγλες δεν ήταν στη λίστα των βουλευτών. Ημασταν ανώνυμοι και αναλώσιμοι» είναι παραπάνω από εύγλωττη) αρνούνται να μεταβούν στο Γουέστμινστερ και ιδρύουν το Κοινοβούλιο της Ιρλανδικής Δημοκρατίας και παράνομη κυβέρνηση υπό τον Ντε Βαλέρα, εκείνος οργώνει τη χώρα με το ποδήλατο, στρατολογώντας και εκπαιδεύοντας αγροτόπαιδα στον ανταρτοπόλεμο, συλλέγει συνδρομές για την αγορά όπλων (κρατώντας πάντως το 10% για τον εαυτό του) και εξελίσσεται σε επίφοβο εκτελεστή όλων όσων το όνομά τους του δίνεται γραμμένο σε ένα χαρτάκι -όπως ακριβώς έκανε και ο πατέρας του. Είναι αρκετά έξυπνος (smart) για να καταλάβει ότι, αφού οι Αγγλοι έχουν υπεροπλία «εμείς έχουμε ανάγκη από αντίποινα, αθώα θύματα, λαϊκή αγανάκτηση», αλλά δεν είναι σε θέση να συνειδητοποιήσει την ευρύτερη εικόνα: αυτό που διακυβεύεται σε υψηλότερα επίπεδα πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων.

Στο τέταρτο μέρος έρχεται η ώρα της σύλληψης, των βασανιστηρίων, της μυστηριώδους απελευθέρωσης, αλλά και η ώρα που το επικίνδυνο παιχνίδι παίρνει τέλος. Είναι η ώρα που ο Χένρι καταλαβαίνει ότι «όλοι οι πολιτικοί και οι ηγέτες του αγώνα δεν είναι ιδεολόγοι, όπως και όλοι οι εκτελεσμένοι δεν ήταν προδότες», ότι ο ίδιος άνθρωπος που κινούσε τα νήματα πίσω από τον πατέρα του κινεί και τα δικά του, ότι τη θέση των καταπιεστών-αφεντικών την παίρνουν επαναστάτες-αφεντικά και ότι ο ίδιος και η γυναίκα του έχουν τώρα γίνει βάρος σ' έναν αγώνα που βαίνει προς την επικράτησή του. Είναι η ώρα που το ελεύθερο πια κράτος κλείνει στη φυλακή τους αδιάλλακτους αγωνιστές.

Ηθικό δίδαγμα (όπως λέγαμε και στο σχολείο): Κάθε αγώνας για ανεξαρτησία μεταβάλλεται σε αγώνα για εξουσία, οι τελευταίοι τροχοί της άμαξας είναι αυτοί που πετιούνται πρώτοι, και τα ιδανικά είναι ευρείας κατανάλωσης ναρκωτικά. Ναι, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. Γι' αυτό, μόνη άμυνα του κάθε Σμαρτ -πέρα από τη γνώση της ζωής και παράλληλα με αυτή- είναι η κριτική σκέψη που απορρέει από την παιδεία.

Μυθιστόρημα καλογραμμένο -αν και η ανάλαφρη, χιουμοριστική διάθεση του αφηγητή ταιριάζει περισσότερο με τη σημερινή οπτική παρά με εκείνη ανθρώπου που συμμετείχε στα γεγονότα, όσο κι αν έχει αποστασιοποιηθεί στο μεταξύ- ιστορικά τεκμηριωμένο και καλά μεταφρασμένο (δυο-τρεις αναχρονισμοί, π.χ. μουλάδες, φρικιά, σκάναρε τις λέξεις, δεν χαλούν το σύνολο) όπου μέσα από τη λογοτεχνικότητα της γλαφυρής πρωτοπρόσωπης αφήγησης αναδεικνύεται το πολλαπλό μάθημα της Ιστορίας.



ΘΩΜΑΣ ΣΚΑΣΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/05/2001