Πέτρος Πικρός. Τα όρια και η υπέρβαση του νατουραλισμού

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Πέτρος Πικρός γεννιέται λίγο προτού ρίξει την αυλαία του ο 19ος αιώνας, στην Κωνσταντινούπολη. Είναι γιος του εμπόρου Πέτρου Γουναρόπουλου και στη βάφτισή του παίρνει το όνομα Ιωάννης. Σπουδάζει Φιλοσοφία και Ιατρική στο Παρίσι και Βιοχημεία στη Γερμανία, όπου έρχεται σε επαφή με τους αναρχικούς και κομμουνιστικούς κύκλους, για να επηρεαστεί βαθιά και διά βίου από τις ιδέες τους. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, αρχίζει να δημοσιεύει νεορομαντικού τύπου ποιήματα (με φανερό τον κοινωνικό τους προβληματισμό), αλλά και να γράφει άρθρα ή ρεπορτάζ στις εφημερίδες. Παρακολουθεί ως ακροατής μαθήματα στη Φιλοσοφική και τη Νομική Σχολή της Αθήνας και γρήγορα καταπιάνεται με τις μεταφράσεις, με την παιδική λογοτεχνία, καθώς και με την έκδοση πολιτικών και λογοτεχνικών φυλλαδίων.

Το 1923 ο Πικρός αναλαμβάνει την αρχισυνταξία του «Ριζοσπάστη» και τα αμέσως επόμενα χρόνια μεταφράζει Ανατόλ Φρανς και Μαξίμ Γκόργκι, ενώ συνεργάζεται με τη «Λογοτεχνική Επιθεώρηση» του Αιμίλιου Χουρμούζιου. Μπαινοβγαίνει στις φυλακές για την πολιτική του δράση, αλλά δεν παύει να πρωτοστατεί στις εργατικές συγκεντρώσεις, οι οποίες πραγματοποιούνται στην Αθήνα. Τον Φεβρουάριο του 1930 αναλαμβάνει, ύστερα από συνεννόηση με την ηγεσία του ΚΚΕ, τη διεύθυνση του νέου λογοτεχνικού περιοδικού «Πρωτοπόροι», αλλά έναν χρόνο μετά έρχεται σε σύγκρουση με το κόμμα, που εν όψει της ιδεολογικής του σκλήρυνσης βρίσκει επικίνδυνες τις απόψεις του Πικρού για τη λογοτεχνία. Τελευταία του εκδοτική προσπάθεια, το περιοδικό «Νέα Ζωή», που ξεκινάει επί διμηνιαίας βάσεως το 1945, αλλά δεν έχει μεγάλη διάρκεια λόγω της εκ νέου σύγκρουσης του Πικρού με το κόμμα.



Στα κράσπεδα της πολιτικής και της λογοτεχνίας



Εκρηκτική προσωπικότητα και με πλήθος πνευματικά ενδιαφέροντα, ο Πικρός τυπώνει πολλά λογοτεχνικά κείμενα, εκ των οποίων τα σημαντικότερα είναι οι συλλογές διηγημάτων «Χαμένα κορμιά» (1922) και «Σα θα γίνουμε άνθρωποι» (1925) και το μυθιστόρημα «Τουμπεκί» (1927). Από αυτά τα τρία έργα αντλεί το υλικό της και η Χριστίνα Ντουνιά για την ανθολόγηση του Πικρού στη σειρά των εκδόσεων «Γαβριηλίδη» «Εκ νέου», όπου προβάλλονται και επανεκτιμώνται παλαιότερα ονόματα της ελληνικής λογοτεχνίας. Απομακρυσμένος τον περισσότερο καιρό από την πολιτική του στέγη, εριστικός και οξύθυμος με τους πάντες, έτοιμος ανά πάσα στιγμή να στραφεί εναντίον φίλων και εχθρών, ο Πικρός ανήκει στις περιπτώσεις οι οποίες δεν κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν περίοπτη θέση στην ιστορία της λογοτεχνίας. Οπως σημειώνει στις εισαγωγικές της παρατηρήσεις η Ντουνιά, τούτο δεν μπορεί να οφείλεται μόνο σε ψυχολογικούς λόγους -στην εκρηκτική προσωπικότητά του, που έκανε πολλούς ανθρώπους να τον αντιπαθήσουν και εν συνεχεία να τον απωθήσουν. Θα πρέπει να φταίει και η τύχη την οποία επιφύλαξε στους πεζογράφους της δεκαετίας του '20 η γενιά του '30.

Απορρίπτοντας εξαρχής και πέρα για πέρα τον νατουραλισμό, συγγραφείς όπως ο Γιώργος Θεοτοκάς δεν άφησαν κανένα περιθώριο στους επόμενους προκειμένου να εξοικειωθούν με έργα όπως εκείνα του Πικρού, ο οποίος διακρίνεται για τον έντονα κοινωνικό (με ταξικό πρόσημο) προσανατολισμό του. Και οι συγγραφείς της Αριστεράς, όμως, από την πλευρά τους, μπαίνοντας περίπου από τα μέσα της δεκαετίας του '30 και μετά στη συζήτηση για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, δεν νιώθουν πως μπορούν να βολέψουν κάπου μια λογοτεχνία η οποία μοιάζει βυθισμένη στη φθορά και στην παρακμή και η οποία, επίσης, τα μόνα τα οποία μπορεί να προσφέρει στους ήρωές της ως προοπτική είναι η καταστροφή και ο θάνατος.

Μία από τις σημαντικότερες κριτικές παρατηρήσεις της Ντουνιά είναι πως ο Πικρός υπερβαίνει τα όρια του νατουραλισμού και αναζητώντας καινούριες φόρμες, που να μπορούν να δώσουν ουσιαστικές απαντήσεις στο αναταραγμένο κλίμα του ελληνικού Μεσοπολέμου, υιοθετεί τόσο τον ελεύθερο πλάγιο λόγο, παρουσιάζοντας τις αντιδράσεις και τα αισθήματα των ηρώων του σε τρίτο ενικό πρόσωπο, όσο και έναν τύπο ροής της συνείδησης, η οποία τον διευκολύνει να συλλάβει και να μορφοποιήσει τις σκέψεις των πρωταγωνιστών την ώρα της γέννησής τους. Ετσι, όμως, ο συγγραφέας πατάει ήδη σε ένα καινούριο έδαφος, πετυχαίνοντας μια πολύ ερεθιστική μείξη των «επιστημονικών» καταγραφών των νατουραλιστών (καθαρών σαν το πείραμα, όπως θα το ήθελε ο Ζολά) με τη διάρρηξη των αφηγηματικών συμβάσεων την οποία επιχειρεί ο μοντερνισμός.



Σπαραγμός με σπάνια δύναμη



Ξαναδιαβάζοντας σήμερα τον Πικρό (με όλα τα γραμματολογικά και τα αισθητικο-ιστορικά του συμπαρομαρτούντα ή και χωρίς αυτά), θα έλεγα πως είναι ένας συγγραφέας ο οποίος έχει ακόμη πολλά να μας πει. Ασφαλώς ο κοινωνικός του κόσμος ανήκει σε μιαν άλλη ατμόσφαιρα και σε μιαν άλλη εποχή και σίγουρα τα πρόσωπά του έχουν μιαν εξπρεσιονιστική έξαρση και υπερβολή η οποία δύσκολα κρύβει την ηλικία της. Τόσο, όμως, τα πρόσωπα όσο και η συλλογική πραγματικότητα προκύπτουν από τα κείμενα του Πικρού με μια σπάνια ζωντάνια και ένταση, καθώς και με έναν σπαραγμό, ο οποίος δεν έχει αποβάλει ούτε πόντο από την αρχική του ικμάδα. Οι πόρνες και οι μάγκες της Αθήνας και της Κωνσταντινούπολης, ο ανυπόφορος πόνος των φτωχών και των καταφρονεμένων σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, η αγριάδα και η παράνοια της φανταρίστικης ζωής, αλλά και η λογοτεχνική έκφραση, στο εσωτερικό της οποίας ζωντανεύουν και αποκτούν σάρκα και οστά όλες αυτές οι παράταιρες, διαλυμένες και πρόθυμες για το χειρότερο κακό μορφές, φτιάχνουν σελίδες με τεράστια δύναμη και υποβλητικότητα και αποκαλύπτουν έναν πεζογράφο ο οποίος, αν μη τι άλλο, πρέπει να ξαναζυγιστεί και να ξανασυζητηθεί.

Από τα πιο πειστικά κομμάτια του τόμου, το «Οταν οργά η φύση» (για το βάρος και την τρέλα της ερωτικής του απελπισίας), το «Οι γάμοι της Ιρμας» (για τα εξαιρετικά μελαγχολικά χρώματα με τα οποία εικονογραφεί τη μοναξιά των πρωταγωνιστών του), καθώς και τα δύο αποσπάσματα από το «Τουμπεκί» (για το βάθος της σκοτεινιάς και της απόγνωσης, οι οποίες τυλίγουν τα κακοζωισμένα αρσενικά τους). Δεν ξέρω αν αποτελεί πλεονασμό το να τονίσω τη φιλολογική, ιστορική και κριτική συμβολή της Ντουνιά στην ανανέωση ή και στο ξεκίνημα της επαφής μας με τον Πικρό, που αποδεικνύεται σε κάθε περίπτωση διαρκέστερος των καλλιτεχνικών, ιδεολογικών και διανοητικών περιστάσεων υπό τις οποίες χρειάστηκε να εργαστεί.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2007