Το κοριτσάκι και το τσιγάρο

Ένας σαραντάρης προσπαθεί να επιζήσει σ' έναν κόσμο που μοιάζει με τον αυριανό δικό μας. Περπατάει στη λεωφόρο Προέδρου Μπους. Έχει έναν σκύλο με το όνομα Σαρκό. Χρησιμοποιεί ένα νόμισμα που λέγεται ευρωλάριο.
Η πόλη του, σκεπασμένη από ένα απίστευτο νέφος, είναι ο παράδεισος των ποδηλατών και των οικολόγων πεζών. Στο δρόμο ο άντρας δεν τολμάει πια να χαμογελάσει στα παιδιά -τα αληθινά αφεντικά- από φόβο μήπως θεωρηθεί ανώμαλος. Στο γραφείο κρύβεται στις τουαλέτες για να καπνίσει ένα απαγορευμένο τσιγάρο.
Αντιμέτωπο μ' ένα τέτοιο σύμπαν, το άτομο εξεγείρεται με τον δικό του, απλοϊκό τρόπο. Δεν θα αντέξει.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο σατιρικό μυθιστόρημα του Μπενουά Ντιτέρτρ -ο οποίος και στα προηγούμενα έργα του παρωδεί την «ανθρώπινη κατάσταση» όπως αυτή έχει διαμορφωθεί μετά την 11η Σεπτεμβρίου- το τσιγάρο παρουσιάζεται ως το ύστατο δικαίωμα στην απόλαυση και η καθολική απαγόρευσή του ως ένα ακόμα μέσον καταστρατήγησης των ατομικών δικαιωμάτων. Η αντίσταση, που εν προκειμένω είναι το άναμμα ενός ακόμα τσιγάρου, είναι μια δυναμική απάντηση και μια συμβολική χειρονομία χειραφέτησης σε αυτή την ολοκληρωτική κοινωνία του εγγύτατου μέλλοντος, μια κοινωνία φιλική προς τα παιδιά και την υγεία των πολιτών, με εχθρούς τους καπνιστές που ταυτίζονται με το απόλυτο κακό. Δύο αντίπαλα στρατόπεδα έρχονται σε σύγκρουση: από τη μια, οι υγιεινιστές καπνομάχοι και τα παιδιά, έχοντας με το μέρος τους όλους τους νόμους που έχουν θεσπιστεί ειδικά γι' αυτούς και από την άλλη, οι ελάχιστοι εναπομείναντες οπαδοί της ιερότητας των καθημερινών απολαύσεων, οι οποίοι, χωρίς να είναι ιδιαίτερα επιθετικοί και μαχητικοί, θέλουν να συνεχίσουν να χαίρονται τη ζωή με τον δικό τους τρόπο. Οσοι όμως τολμήσουν να περιφρονήσουν τις απαγορεύσεις θεωρούνται εχθροί του λαού και έρχονται αντιμέτωποι με το συνεχώς αυξανόμενο αντικαπνιστικό μένος: την τιμωρία για την περιφρόνηση και την αδιαφορία που επιδεικνύουν απέναντι στην υγεία τους και στην υγεία των άλλων, και αν, παρ' όλα αυτά, τολμήσουν και πατήσουν τον αναπτήρα τους, η κίνηση αυτή ισοδυναμεί με εγκληματική πράξη.



Αφιλτράριστη μανία



Ο Ντιτέρτρ διακωμωδώντας τη σύγχρονη αντικαπνιστική μανία μάς παρουσιάζει δύο παράλληλες ιστορίες με θέμα το τσιγάρο, όπου στη μία περίπτωση το κάπνισμα σώζει ζωές, ενώ στη δεύτερη αποδεικνύεται μοιραίο. Εντούτοις και στις δύο περιπτώσεις η κατάληξη δεν σχετίζεται με τις βλαπτικές συνέπειες του καπνίσματος αλλά με την απήχηση της εκάστοτε υπόθεσης στην κοινή γνώμη, δηλαδή στο κοινό που τις παρακολουθεί και επηρεάζει την εξέλιξή τους.

Στην πρώτη ιστορία παρουσιάζεται η περίπτωση του Ντεζιρέ Τζόνσον, ενός κατάδικου καταδικασμένου σε θάνατο για τη δολοφονία ενός αστυνομικού, και στη δεύτερη η ιστορία ενός σαραντάχρονου δημόσιου υπαλλήλου που αρνείται να υπακούσει στην τρέχουσα αντικαπνιστική μανία και συνεχίζει να απολαμβάνει το τσιγάρο του κρυφά στις τουαλέτες του χώρου της εργασίας του, όπως έκανε και στο σχολείο όταν ήταν παιδί.

Ο Τζόνσον λίγο πριν από την εκτέλεσή του δικαιούται μια τελευταία επιθυμία και αυτό που ζητάει δεν είναι παρά ένα τελευταίο τσιγάρο, επιθυμία που είναι απολύτως συμβατή με έναν παλιότερο νόμο που δεν έχει καταργηθεί. Το αίτημά του πέφτει σε νομοθετικό κενό, καθώς υπάρχει και ένας μεταγενέστερος νόμος που απαγορεύει το κάπνισμα αυστηρά στα ιδρύματα. Λόγω της σύγκρουσης των νόμων η εκτέλεσή του αναβάλλεται και το θέμα μεταφέρεται στο Ανώτερο Δικαστήριο.

Η γενική εταιρεία καπνού αναλαμβάνει την υπόθεση και ενθουσιασμένοι ανακαλύπτουν πως για πρώτη φορά ο καπνός συνδέεται με τη ζωή, όπως ποτέ στο παρελθόν και όπως δεν το κατόρθωσε καμία διαφημιστική καμπάνια.

Η υπόθεσή του απασχολεί την κοινή γνώμη για καιρό και στο τέλος του δίνεται χάρη, ενώ ο Τζόνσον ανακηρύσσεται προφήτης, ήρωας και υπέρμαχος της ζωής.

Στη δεύτερη παράλληλη ιστορία που παρεμβάλλεται, ο αφηγητής είναι παράνομος καπνιστής και αντιπαθεί τα παιδιά. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του επικούρειο, που ενδιαφέρεται για τις απλές αλλά ουσιαστικές ηδονές της ζωής. Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν εν δυνάμει επικίνδυνο άνθρωπο, έτοιμο να παραβεί τα όρια προκειμένου να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του: «Οι απαγορεύσεις υπάρχουν, υπάρχει όμως και η επινοητικότητα του ανθρώπου», λέει. Φράση που συνοψίζει και τον τρόπο που αντιμετωπίζει τη διαμορφωθείσα κατάσταση.

Η πόλη όπου εξελίσσονται οι δύο ιστορίες δεν κατονομάζεται, αλλά πρόκειται για ένα αστικό κέντρο όπου -όπως σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές πόλεις- το κάπνισμα πλέον απαγορεύεται, τα παιδιά κατέχουν πρωτεύουσα θέση και μπροστά στα αναντίρρητα δικαιώματά τους όλοι οι ενήλικοι υποχωρούν: τα καθίσματα στα μέσα μαζικής μεταφοράς παραχωρούνται στα παιδιά και όχι στους ενηλίκους και στις εγκύους, γεγονός που εξοργίζει τον σαραντάχρονο, ο οποίος τρέφει μεγάλη αντιπάθεια για τα ανώριμα πλάσματα που μπερδεύονται συνεχώς μέσα στα πόδια του στον εργασιακό του χώρο, στο δημαρχείο όπου εργάζεται ως τεχνικός σύμβουλος.

Ο δήμαρχος, ο οποίος είναι φανατικός προασπιστής των δικαιωμάτων των παιδιών, έχει παραχωρήσει μεγάλο μέρος των εγκαταστάσεων για τη φύλαξη και την ψυχαγωγία τους. Σ' αυτό το περιβάλλον, όπου το κάπνισμα έχει καταργηθεί από παντού και διά του νόμου, ο ήρωας επιστρέφει στις συνήθειες της παιδικής του ηλικίας και καπνίζει στις τουαλέτες. Μια μέρα, κι ενώ απολαμβάνει το παράνομο τσιγάρο του, έχοντας ξεβιδώσει τις βίδες από το παράθυρο για να αερίζεται ο χώρος, μια πεντάχρονη τον συλλαμβάνει επ' αυτοφώρω με τα παντελόνια κατεβασμένα και ο καπνιστής τη διώχνει βρίζοντας, ελπίζοντας πως η ψυχολογική πίεση της οργής ενός ενηλίκου θα την κάνει να σωπάσει. Παρότι προσπαθεί να βγάλει το συμβάν από το μυαλό του, σε λίγες μέρες τον καλούν στην Ασφάλεια, όπου του απαγγέλλουν την κατηγορία για «έγκλημα κατά της παιδικής ηλικίας».

Από το σημείο αυτό και μετά η ραγδαία διάλυση της ζωής του καπνιστή είναι τρομακτική. Η ενοχή του θεωρείται δεδομένη. Η γραφειοκρατία, οι δολοπλοκίες και το νομικό σύστημα τον συνθλίβουν, ενώ εκείνος παραδέρνει μέσα σε έναν καφκικό λαβύρινθο από τον οποίο δεν πρόκειται να βγει ποτέ.



Κυνήγι μαγισσών



Η τραβηγμένη στα άκρα πολιτική ορθότητα γίνεται το κεντρικό θέμα των δύο παράλληλων ιστοριών, όπου σατιρίζονται τα σύγχρονα ήθη, η αυθάδεια των αρμοδίων, που ενώ βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή των πολιτών με κάθε δυνατό μέσον (τροφές, ατμοσφαιρικοί ρύποι, πόλεμοι), εντούτοις κόπτονται υπέρ μιας δήθεν καθαρότητας, εξοστρακίζοντας όσους τολμούν να καταπατήσουν τον αντικαπνιστικό νόμο και να απολαύσουν τον απαγορευμένο καρπό.

Η έκπτωση της λογικής και της σωφροσύνης, η μαζική υστερία και η δύναμη του θεάματος να ρυθμίζει ζωές, τρομάζουν, ενώ οι παραλληλισμοί είναι ανησυχητικοί: Τι μπορεί να συμβεί αν ένας άνθρωπος θέλει απλώς να ζήσει με τον δικό του τρόπο και να απολαύσει αυτά που αγαπά; Οπως αποδεικνύεται, αυτό δεν είναι και τόσο απλό. Η κάθε είδους διαφυγή από το κοπάδι πληρώνεται ακριβά. Η κοινή γνώμη, πέρα από τη δύναμη να επιβάλλει τρόπους ζωής και να τιμωρεί, είναι συνεχώς μεταβαλλόμενη και απρόβλεπτη: Σε αυτή την κυνική αλληγορία κατάδικοι γίνονται ήρωες και απλοί πολίτες καταδικάζονται.

Ο ίδιος εύστοχα θα περιγράψει την κατάστασή του και την αδιαπραγμάτευτη δύναμη της τρεχούσης αντικαπνιστικής ψύχωσης: «Δεν είμαι θύμα συνωμοσίας, αλλά μιας φυσιολογικής συσσωρευμένης βλακείας», και αναμφίβολα, η βλακεία μπορεί να αποδειχτεί πολύ πιο επικίνδυνος παράγοντας.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/06/2008