Ο Μανουήλ Πανσέληνος και η εποχή του

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στις αρχές του 18ου αιώνα εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο τρεις πραγματείες για τη ζωγραφική. Τρεις ζωγράφοι με τάσεις θεωρητικής προσέγγισης της αγιογραφικής τέχνης, εκπρόσωποι διαφορετικών ρευμάτων, επιχείρησαν ο καθένας από τη σκοπιά του να δώσουν οδηγίες στους νεότερους ζωγράφους για την κατεύθυνση της αληθινής τέχνης στη βυζαντινή αγιογραφία. Ο Παναγιώτης Δοξαράς, από τη Ζάκυνθο, εκφραστής της ιταλικής αναγεννησιακής σχολής, έγραψε το Περί ζωγραφίας, γύρω στο 1726, έχοντας ως πρότυπο τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, τον Αλμπέρτι και τον Βερονέζε. Ο Χριστόφορος Ζεφάροβιτς, ιερομόναχος Σέρβος, έγραψε στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα στο Αγιον Όρος την Ερμηνεία Ζωγραφικής, επηρεασμένος κυρίως από τη ζωγραφική παράδοση της Αυστρίας και της Γερμανίας. Τέλος, ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά Ευρυτανίας, έχοντας ως πρότυπο την καθαρή βυζαντινή τέχνη, συνέγραψε την Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης ανάμεσα στα έτη 1728-1733, στηριζόμενος στις αρχές της ζωγραφικής του εκ Θεσσαλονίκης Μανουήλ Πανσέληνου, ο οποίος ανιστόρησε περικαλλείς ναούς στο Αγιον Όρος, χωρίς να τους προσδιορίζει.

Αυτή η τριπλή θεώρηση της βυζαντινής τέχνης στις αρχές του 18ου αιώνα δείχνει να ορίζει κατά κάποιο τρόπο την κατά περιοχές εξέλιξη της βυζαντινής παράδοσης, όσο και τα όρια της βυζαντινής από τη μεταβυζαντινή τέχνη. Ωστόσο η σημαντική πληροφορία που παρέχει η Ερμηνεία του Διονυσίου του εκ Φουρνά για τον ζωγράφο Μανουήλ Πανσέληνο, το όνομα του οποίου τότε για πρώτη φορά εισάγεται στον χώρο της βυζαντινής τέχνης, και αναπαράγεται στην πραγματεία του Χριστόφορου Ζεφάροβιτς, προκάλεσε μεγάλες συζητήσεις ανάμεσα στους μελετητές σχετικά με την ύπαρξη του ζωγράφου, τον χρόνο και τον τόπο δράσης του, διαφωνίες που πήραν ενίοτε και πολιτικές προεκτάσεις. Η σύγχρονη έρευνα έχει αποδεχθεί ότι ο Μανουήλ Πανσέληνος, που εκφράζει κατά τον Διονύσιο εκ Φουρνά την αμιγή βυζαντινή παράδοση, συνδέθηκε κυρίως με τις εξαιρετικά υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες του Πρωτάτου, που φιλοτεχνήθηκαν στα ταραγμένα χρόνια της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου, στα χρόνια του Ανδρονίκου Β' (1282-1328).

Ο Μανουήλ Πανσέληνος και η εποχή του αποτέλεσε το αντικείμενο ενός συμποσίου που οργανώθηκε από το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Τα πρακτικά δημοσιεύτηκαν πρόσφατα σε έναν καλαίσθητο τόμο, με εκδοτική επιμέλεια της Κατερίνας Νικολάου, και περιλαμβάνουν μελέτες ειδικών για την εποχή των παλαιολόγειων χρόνων. Ο Λένος Μαυρομμάτης, που είχε την επιμέλεια του συμποσίου, προλογίζει τον τόμο συνθέτοντας το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η δράση του Μανουήλ Πανσέληνου. Ο ακαδημαϊκός Παύλος Μυλωνάς εξετάζει την ιστορία της αρχιτεκτονικής του Πρωτάτου. Η Μαρία Βασιλάκη θέτει τον προβληματισμό αν υπήρξε στην πραγματικότητα ο Μανουήλ Πανσέληνος ή αν είναι αποκύημα των αγιορειτικών παραδόσεων. Ο Em. Mutafov με ένα χειρόγραφο με το έργο του Χριστόφορου Ζεφάροβιτς ρίχνει περισσότερο φως στη σκοτεινή προσωπικότητα του Μανουήλ Πανσέληνου. Η Σοφία Καλοπίση-Βέρτη εξετάζει τις τάσεις της μνημειακής ζωγραφικής στον ελλαδικό χώρο και στα νησιά (εκτός από τη Μακεδονία) στα χρόνια όπου ακμάζει ο Μανουήλ Πανσέληνος. Η Natalia Teteriatnikov διερευνά τον συμβολισμό των Προσκυνηταρίων στις τοιχογραφίες του Πρωτάτου. Ο R. S. Nelson δανείζεται τον τίτλο από το έργο του Ντίκενς Ιστορία δύο πόλεων για να περιγράψει την ιστορία και τις τύχες δύο βυζαντινών πόλεων: της Θεσσαλονίκης, γενέτειρας του Μανουήλ Πανσέληνου, και της Κωνσταντινούπολης. Ο V. Gjuzelev ασχολείται με τις σχέσεις της Μεσημβρίας (σ.σ.: Nessebar) με το Βυζάντιο. Η Βασιλική Πέννα μελετά τις τάσεις της νομισματικής κυκλοφορίας την εποχή του Ανδρονίκου Β' από έναν θησαυρό που βρέθηκε στην Κομοτηνή το 1996. Ο Δ. Κυρίτσης εξετάζει τις αντικρουόμενες σχέσεις του κράτους με την αριστοκρατία, η οποία υποστήριξε την καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής. Ο Ν. Οικονομίδης διερευνά τον τρόπο με τον οποίο δημιουργείται το κεφάλαιο για τη χρηματοδότηση των σπουδαίων έργων τέχνης της εποχής.

Ελεωνόρα Κουντούρα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-11-1999