Η τυφλή πιανίστρια

Στη Βιέννη του 18ου αιώνα ο αμφιλεγόμενος δρ Φραντς Άντον Μέσμερ αναλαμβάνει τη θεραπεία της δεκαοχτάχρονης Μαρίας Θηρεσίας Παραντίζ, η οποία έχει χάσει την όρασή της από τα τρία της χρόνια χωρίς κανέναν προφανή λόγο. Η κοπέλα, προικισμένη πιανίστρια, τυγχάνει της εύνοιας της Αυτοκράτειρας, κάτι από το οποίο επωφελείται ιδιαίτερα ο ραδιούργος αυλικός πατέρας της. O δρ Μέσμερ, εισηγητής της θεωρίας του ζωικού μαγνητισμού, θα βρεθεί παγιδευμένος στις δολοπλοκίες της αυλής της Μαρίας Θηρεσίας των Αψβούργων, σε μια συγκλονιστική ιστορία για τη μάχη ανάμεσα στο καλό και το κακό, ανάμεσα στο σκοτάδι και το φως.

Σε αυτό το μυστηριώδες μυθιστόρημα ο Μπράιαν O' Ντόχερτι οδηγεί τον αναγνώστη, υπό τους ήχους της μουσικής του νεαρού Μότσαρτ, σε μια καθοριστική εποχή για την Ευρώπη, όταν οι ιδέες του Διαφωτισμού έπαιρναν σάρκα και οστά.



«Η γραφή του είναι τόσο ζωντανή που μπορείς να τη γευτείς, να τη μυρίσεις, τόσο περιγραφική όσο και του Πάτρικ Ζίσκιντ στο Άρωμα».

New Statesman

«Τόσο καθηλωτικό που το διαβάζεις απνευστί, σχεδόν μανιασμένα, περιμένοντας να μάθεις τι θα αποκαλυφθεί στη συνέχεια της ιστορίας. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό έργο».

Έντουαρντ Σαΐντ

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Βιένη, δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Στο θρόνο της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας βρίσκεται η Μαρία Θηρεσία, μητέρα της τραγικής Μαρίας Αντουανέτας. Στο μουσικό προσκήνιο της πόλης έχει ανεβεί ο νεαρός ακόμη Μότσαρτ, σε πείσμα των άσπονδων ανταγωνιστών του. Την ίδια στιγμή, οι θεωρίες του γιατρού Φραντς Αντον Μέσμερ περί ζωικού μαγνητισμού ξεσηκώνουν μεγάλο θόρυβο. Μια νεαρή τυφλή πιανίστρια, η Μαρία Θηρεσία Παραντίζ, θέλγει με το παίξιμό της τη βασιλική αυλή και αποκτά την εύνοια της αυτοκράτειρας. Ο γιατρός Μέσμερ θα επιχειρήσει να τη θεραπεύσει από τη σχεδόν εκ γενετής -έχασε το φως της, για ανεξήγητο λόγο, στα τρία της χρόνια- τυφλότητά της, βασιζόμενος στις θεωρίες του και στην ειδική θεραπευτική που προκύπτει από αυτές, παρά τη σύσσωμη αντίθετη γνώμη της ιατρικής κοινότητας.

Διαπρεπής θεωρητικός έχει διατυπώσει την άποψη ότι όλα τα μυθιστορήματα -περισσότερο ίσως απ' ό,τι άλλα είδη του έντεχνου λόγου- κατά μία έννοια είναι ιστορικά. Αν καταλαβαίνουμε καλά, αυτό σημαίνει ότι, από την ώρα που συγγράφεται ένα μυθιστόρημα, κάθε μελλοντική ανάγνωσή του θα έχει πάντα την αξία της ιστορικής ματιάς, αφού το μυθιστορηματικό κείμενο θ' ανήκει εσαεί, πραγματολογικά τουλάχιστον, στο παρελθόν.

Η «Τυφλή πιανίστρια» μόνο με αυτήν την έννοια ανήκει στην κατηγορία του ιστορικού μυθιστορήματος. Γιατί μπορεί μεν να δανείζεται από την Ιστορία τα απολύτως υπαρκτά πρόσωπα που πρωταγωνιστούν στο βιβλίο, ακόμη ακόμη τον υπαρκτό και ιστορικώς αληθή χρόνο και χώρο, ωστόσο οι πρωτοπρόσωποι εσωτερικοί μονόλογοι, που στην ουσία απαρτίζουν το βιβλίο, συγκροτούν μια ψευδοϊστορική σχέση με το παρελθόν, αφορμές μάλλον για να διαδραματιστεί το μυθιστόρημα σ' ένα, εκτός ιστορικού χώρου και χρόνου, παρόν.

Το βιβλίο αποτελείται από πέντε κεφάλαια, σε καθένα από τα οποία αλλάζουν ο αφηγητής και η αφηγηματική εστίαση. Στο πρώτο και το δεύτερο μιλάει ο Μέσμερ, στο τρίτο, η τυφλή πιανίστρια, στο τέταρτο, ο καταχθόνιος πατέρας της και στο πέμπτο, πάλι ο Μέσμερ, αυτή τη φορά όμως μ' ένα χάσμα μερικών δεκαετιών, όταν πια βρίσκεται στη δύση της ζωής του. Ο Ο' Ντόχερτι χρησιμοποιεί αποκλειστικά το πρώτο ενικό πρόσωπο στους εκάστοτε αφηγητές του, αποφεύγοντας έτσι επιπλοκές της πλοκής και, κυρίως, δίνοντας βάθος και ψυχική ένταση στους μονολόγους του, πράγμα που είναι η κύρια επιδίωξή του.

Και μιας ο λόγος για ψυχική ένταση: το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του βιβλίου είναι η εσωτερική, δαιδαλώδης διαδρομή της πρωταγωνίστριας, ιδωμένη είτε από την ίδια είτε από τον Μέσμερ. Στην ουσία όλο το μυθιστόρημα είναι η μισο-μαγική, μισο-πραγματική ανέλιξη της ηρωίδας από το σκοτάδι στο φως, από ένα εσωτερικό κι εξωτερικό σκοτάδι σ' ένα εσωτερικό φως. Σε αυτή την πορεία ο Ιρλανδός συγγραφέας κρατάει μια θαυμαστή ισορροπία ανάμεσα στο εξωτερικό και το εσωτερικό, μια επιδέξια αμφισημία ανάμεσα στην πραγματική και την ψυχική όραση, σε σημείο που ο αναγνώστης να μην ξέρει αν αυτό που βλέπει -όταν και εάν βλέπει- η δεσποινίς Παραντίζ, το βλέπει με τον αμφιβληστροειδή ή με τα μάτια της ψυχής της.

Ο Φραντς Αντον Μέσμερ υπήρξε μια πολύκροτη προσωπικότητα στην εποχή του. Οι θεωρίες του περί ζωικού μαγνητισμού και παγκόσμιων ρευστών έκαναν πάταγο, άσχετα αν οδήγησαν σε αληθείς ή ψευδείς θεραπείες. Επηρέασε τα μέγιστα τη λογοτεχνία, καθώς πολλοί συγγραφείς -ανάμεσά τους ο Μπαλζάκ και ο δικός μας Σολωμός- επηρεάστηκαν από τις αντιλήψεις του. Σήμερα μάλιστα πολλές από τις θεωρίες του επανεξετάζονται υπό το φως της σύγχρονης φυσικής και της κβαντομηχανικής.

Στην «Τυφλή πιανίστρια» οι θεωρίες αυτές συνδυάζονται με την πανταχού παρούσα μουσική, η οποία, ως καλή τέχνη, εμφανίζεται ως το σημείο σύγκλισης όλων των προσώπων του μυθιστορήματος και, ταυτόχρονα, ως αφετηρία απ' όπου ξεκινούν οι αποκλίνουσες διαδρομές τους, καθώς η ερμηνεία της μουσικής είναι μια αυστηρώς προσωπική υπόθεση. Ο Ο'Ντόχερτι -ή ο ίδιος ο Μέσμερ- συνδυάζει λοιπόν τη μουσική με τη θεραπευτική, καθώς η πρώτη, μέσω των αρμονικών της, επηρεάζει τα ρευστά στο εσωτερικό των ανθρώπων.

Παράλληλα ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας ένα γνωστό, αλλά ενδιαφέρον μοτίβο, μας δίνει την ευκαιρία να δούμε πώς πλάι στα μεγάλα γεγονότα που αφορούν τη μακροϊστορική οπτική γωνία -πόλεμοι, επαναστάσεις, κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις κ.λπ.- δρα κι ενεργεί ο μέσος άνθρωπος, βλέποντάς τον από την αντίθετη, τη μικροϊστορική οπτική γωνία.

Στο τέλος, με τη βοήθεια του ονείρου, αποκαλύπτεται η άρρητη ερωτική επιθυμία του γιατρού. (Ας μην ξεχνάμε ότι το κατά κυριολεξία όνειρο ήταν ένα προνομιούχο πεδίο μελέτης του ίδιου του Μέσμερ, καθώς και του επιφανούς εν Βιένη επιγόνου του, του Φρόιντ). Αλλά, παρά την αποκάλυψη και μολονότι επιστρατεύεται το -κοινότοπο- εύρημα του χαμένου χειρογράφου, η αμφισημία θα παραμείνει ώς το τέλος: ο αναγνώστης δεν θα μάθει ποτέ αν η τυφλή πιανίστρια είδε όντως ή όχι.

Η «Τυφλή πιανίστρια» ανήκει σ' εκείνο το είδος κειμένων που θα μπορούσαν να ονομαστούν «ακίνητα». (Αλλά για την έννοια της κίνησης και της ακινησίας στα ενδότερα του λογοτεχνικού κειμένου, περισσότερα σε προσεχή κριτική μας, με αφορμή το αφήγημα του Μισόν «Ο αυτοκράτορας...», τυπικό δείγμα «ακίνητου» κειμένου.) Με υποτυπώδη δράση -στην ουσία η μόνη κίνηση που υπάρχει είναι αυτή της σκέψης- αλλά πλούσιο στοχασμό, κατορθώνει να συγκινήσει και, παρά την ακινησία της, να κινητοποιήσει τον αναγνώστη σε διαδρομή ψυχική. Κι αυτό δεν είναι λίγο.

Η μετάφραση της Αργυρώς Μαντόγλου, ανεπίληπτη, κατορθώνει να μεταφέρει στα ελληνικά, εξομαλυμένο, ένα κείμενο γεμάτο ανωμαλίες και τραχύτητες, χωρίς να προδώσει το νόημα και το ύφος του.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/03/2004