Ο τελευταίος βασιλιάς της Σκωτίας ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ποιος ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της Σκωτίας; Μα... ο Ίντι Αμίν Νταντά, φυσικά! Αυτός είναι ένας από τους βροντώδεις τίτλους που ο δικτάτορας της Ουγκάντας απένειμε τόσο γεναιόδωρα στον εαυτό του, όπως, π.χ. και αυτός του «Κατακτητή της Βρετανικής Αυτοκρατορίας». Απέναντί του, ο Νίκολας Γκάριγκαν, ένας νεαρός και χαρισματικός άγγλος γιατρός. Όταν ο Ίντι Αμίν του προτείνει να γίνει ο προσωπικός του γιατρός, ο Νίκολας αναγκάζεται να δεχτεί.
Περιέργεια; Αδυναμία; Λιποψυχία; Σύντομα, ο Γκάριγκαν βρίσκεται στην καρδιά του αιμοσταγούς δικτατορικού καθεστώτος, όπου εκτελεί χρέη συμβούλου εξωτερικής πολιτικής και διασκεδαστή του δικτάτορα. Γνωρίζοντας τις μύχιες σκέψεις και φιλοδοξίες του Αμίν, ο νεαρός γιατρός γοητεύεται αλλά και τρομάζει από τη ροπή του Αμίν προς την υπερβολή. Όταν το βίαιο καθεστώς του Αμίν βυθίζει τη χώρα στο χάος και τον τρόμο, ο Γκάριγκαν συνειδητοποιεί ότι πρέπει να δράσει. Διστάζει όμως να δεχτεί την αποστολή την οποία του αναθέτουν οι μυστικές υπηρεσίες της Αυτού Μεγαλειότητος, που θέλουν να ρίξουν τον δικτάτορα...

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Καμπάλα, Ουγκάντα, 1979. Ο στρατός της Τανζανίας έχει μπει στην Καμπάλα, ως αντίδραση στις επιθέσεις του εκκεντρικού έως ψυχοπαθούς δικτάτορα της Ουγκάντας Ιντι Αμίν Νταντά. Οι στρατιώτες αναζητούν φίλους και οπαδούς του δικτάτορα, συχνά όμως τους προλαβαίνει το εξοργισμένο πλήθος, που έχει υποστεί πολλά κατά τα οκτώ χρόνια διακυβέρνησης του Αμίν. Σε μια γωνιά της πόλης οι τανζανοί στρατιώτες προσπαθούν να διαλύσουν μια ομάδα ντόπιων που διαμελίζει έναν οπαδό του δικτάτορα. Λίγο πιο πέρα δύο νεαρά κορίτσια, με τη στολή ενός από τα μεγαλύτερα σχολεία της Καμπάλα, μιλούν μεταξύ τους: «Ετσι θα 'ναι για λίγο από δω και μπρος. Μέχρι να περάσει το γκογκολίμπο».

«Τι είναι αυτό;».

«Το κακό πνεύμα που έχει καταλάβει τη χώρα. H γιαγιά μου λέει ότι θα φύγει μόνο όταν δεις έναν σκύλο και μια κατσίκα μαζί σ' ένα ποδήλατο».

H περιγραφή «κακό πνεύμα που έχει καταλάβει τη χώρα» θα μπορούσε να ταιριάζει μόνο ως ευφημισμός σε μια αιματηρή, παράλογη και σκληρή δικτατορία όπως αυτή του Ιντι Αμίν Νταντά στην Ουγκάντα (1971-1979). Οι κοινωνικές, οικονομικές και συναισθηματικές συνέπειες μιας τέτοιας πολιτικής κατάστασης δύσκολα παύουν να διαποτίζουν τη συνείδηση και την ιστορία μιας χώρας, όπως δεν περιμένει κανείς να δει «έναν σκύλο και μια κατσίκα μαζί σ' ένα ποδήλατο». Ωστόσο το χρονικό ενός τέτοιου απολυταρχισμού αποτελεί ενδεχομένως ένα πρωτότυπο θέμα για να κάνει κανείς το συγγραφικό του ντεμπούτο. Ο βρετανικής καταγωγής Φοντέν καταπιάνεται με ένα ακόμη πιο φιλόδοξο σχέδιο: προσφέρει την ανατομία μιας δικτατορίας, με τα υπόγεια ξένα συμφέροντα, το μείγμα τρόμου και θαυμασμού που υποτάσσει όλα τα δευτερεύοντα πρόσωπα, αλλά και τις χαρισματικές πλευρές ενός ηγέτη που οργάνωσε μαζικές δολοφονίες. Το πολύπλοκο και επικίνδυνο αυτό εγχείρημα φαίνεται να στέφθηκε από επιτυχία. Ο Τελευταίος Βασιλιάς της Σκωτίας έλαβε πολύ καλές κριτικές και τιμήθηκε το 1998 με το βραβείο Whitbread Πρώτου Μυθιστορήματος.



H κόκκινη Μαζεράτι



Αφηγητής είναι ο νεαρός σκωτσέζος γιατρός Νίκολας Γκάριγκαν, ο οποίος φθάνει στην Ουγκάντα λίγες ημέρες πριν από το πραξικόπημα του Αμίν. Στόχος του είναι να εργαστεί κάπου στο εξωτερικό και να ξεφύγει από το ασφυκτικό περιβάλλον της γενέτειράς του. Μια συγκυρία της τύχης τον φέρνει στον δρόμο του δικτάτορα, όταν η κόκκινη Μαζεράτι του συγκρούεται με μια αγελάδα και ο Αμίν τραυματίζεται ελαφριά. Λίγους μήνες αργότερα ενημερώνεται ότι έχει διοριστεί προσωπικός γιατρός του προέδρου Αμίν.

Σε αυτό σημείο ξεκινά η καθημερινή σχεδόν επαφή μαζί του. Ενα από τα πρώτα περιστατικά του βιβλίου είναι ένα επίσημο γεύμα ανάμεσα στον Αμίν και στους ξένους πρέσβεις στη χώρα του. Οι απόψεις του δικτάτορα για την ανεξαρτησία της Ουγκάντας και οι φιλάρεσκες δηλώσεις του τύπου «Εγώ ο ίδιος με θεωρώ την πιο ισχυρή προσωπικότητα στον κόσμο και γι' αυτό δεν επιτρέπω σε καμία υπερδύναμη να με ελέγχει» ακούγονται εκκεντρικές, ίσως και γραφικά διασκεδαστικές. Ωστόσο αυτό το γεύμα είναι σχεδόν προφητικό. Εδώ βρίσκονται σε μικρογραφία όλα τα χαρακτηριστικά της διακυβέρνησης του νέου προέδρου: η υπόγεια υποστήριξη της Σκωτίας, στην οποία οφείλεται και ο τίτλος του "τελευταίου βασιλιά της Σκωτίας", που ο ίδιος έχει απονέμει στον εαυτό του, η αλαζονεία του δικτάτορα, ο τρόπος που θα απομακρυνθεί από τα συμφέροντα των κυβερνήσεων που τον έβαλαν σε αυτήν τη θέση, οι συγκρούσεις, ακόμη και η τάση του προς τον κανιβαλισμό, όταν ήρεμα παραδέχεται πως έχει φάει ανθρώπινο κρέας.

H οκταετής διακυβέρνησή του πράγματι περιέχει έντονες πολιτικές συνωμοσίες, ξένα συμφέροντα, άφθονη βία και φρικιαστικές λεπτομέρειες, που περιλαμβάνονται με ιατρική περιγραφική ακρίβεια στο βιβλίο. H ορμή, η φιλαρέσκεια και η ακλόνητη βεβαιότητά του ότι πράττει το σωστό, ακόμη και όταν βγάζει λόγο περί γυναικείας ηθικής πάνω από το διαμελισμένο και ξαναραμμένο πτώμα της δεύτερης από τις τέσσερις συζύγους του (προφανώς από τον ίδιο, αφού έμαθε ότι τον είχε απατήσει), είναι τερατώδεις. H πειθαρχία επιβάλλεται άμεσα, μέσω του παραδειγματισμού και του τρόμου. Ο συνδυασμός των παραπάνω οδηγεί πολλά σημεία του βιβλίου σε παραλληλισμούς με τον Αδόλφο Χίτλερ, αλλά και στα κλασικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση του Κακού: «H απροσεξία μιας και μοναδικής ερωτικής συνεύρεσης προκάλεσε αργότερα 300.000 θανάτους ή μήπως η εμφάνιση ενός ακόμη τυράννου ήταν βέβαιη, όπως η εφεύρεση της ατμομηχανής ή της θεριζοαλωνιστικής μηχανής;».



Αβουλο πλάσμα



Το ερώτημα του γιατρού-αφηγητή δεν είναι απλώς φιλοσοφικό. Ο Γκάριγκαν μετατρέπεται σταδιακά από έναν νεαρό Σκωτσέζο με τάσεις φυγής σε ένα άβουλο πλάσμα, που αδυνατεί να πάρει θέση και σταδιακά εθίζεται στη γοητεία και στον τρόμο που του προκαλεί η επαφή με τον δικτάτορα. «Πρόκειται για μια ιστορία με πολλά παράξενα γεγονότα στην Κεντρική Αφρική, γεγονότα στα οποία ενεπλάκη και ο συγγραφέας, Νίκολας Γκάριγκαν, τόσο με την επαγγελματική του ιδιότητα όσο και προσωπικά. Αποφάσισα να τα εκδώσω, όχι για να αθωώσω τον εαυτό μου, όπως αναμφίβολα θα πιστέψουν πολλοί, αλλά για να παρουσιάσω τη μαρτυρία ενός αυτόπτη μάρτυρα. Γιατί, ενώ οι εφημερίδες συνεχίζουν να με λοιδορούν, εγώ έχω χρέος να κληροδοτήσω στους μεταγενέστερους μια έντιμη άποψη πάνω σε μια ιστορία αίματος, αθλιότητας και ανοησίας». Σε αυτό το σημείο δεν μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα αν ο αφηγητής αναφέρεται στον Αμίν ή στον ίδιο του τον εαυτό.

Από άποψη μυθιστορηματικής τεχνικής, η επιλογή του Γκάριγκαν στη θέση του αφηγητή είναι εξαιρετικά εύστοχη. Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας καταφέρνει να εξασφαλίσει μια ουδέτερη οπτική γωνία, η οποία στην αρχή είναι «μουδιασμένη» από τη γοητεία του χαρισματικού ηγέτη και στη συνέχεια παραλύει από τον τρόμο της συνειδητοποίησης αυτών που πραγματικά συμβαίνουν, αλλά και των βασανιστηρίων που κάποια στιγμή υφίσταται ο ίδιος ο αφηγητής. Ωστόσο ο Φοντέν δεν χρησιμοποιεί απλώς τον Γκάριγκαν. Αντίθετα, καταφέρνει να τον αναδείξει σε μια τραγική φιγούρα, μια χιτσκοκική σχεδόν μορφή, που ζει σε έναν επαναλαμβανόμενο εφιάλτη, με τη φωνή του δικτάτορα να ηχεί φιλάρεσκα ακόμη και στο τηλέφωνο της απομονωμένης καλύβας όπου στο τέλος του βιβλίου καταφεύγει για να καταφέρει να ξορκίσει το παρελθόν.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-03-2004






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο συγγραφέας, που πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Μητέρα Αφρική, έχει ήδη δείξει μία ιδιαίτερη κλίση στη μυθιστορηματική ανάπλαση ορισμένων κρίσιμων περιστάσεων της νεότερης μετα-αποικιοκρατικής ιστορίας της. Γεννημένος το 1967, επιστρέφει στα τοπία και στην ηθική της Μαύρης Ηπείρου προβάλλοντας συστηματικά τόσο την πολυσύνθετη υφή του αφρικανικού ιστού όσο και την απροσδόκητη, ενίοτε εξωφρενική, συμπεριφορά συγκεκριμένων πρωταγωνιστών τής εκεί, συχνά αιμοτοβαμμένης, σκηνής. Ο Τελευταίος Βασιλιάς της Σκωτίας. (1998) τιμήθηκε με το βραβείο Whitbread πρώτου μυθιστορήματος, ίσως γιατί κατάφερε να συμπυκνώσει τις ομολογούμενες υφολογικές δεξιοτεχνίες του Giles Foden κατά τρόπο απέριττο και επαρκή. Η μαρτυρία και η μυθοπλασία αλλησυμπληρώνονται, εξυφαίνοντας από κοινού την κειμενική δράση, χωρίς να προκαλούν την υπομονή ή ακόμη και τις στοιχειώδεις γνώσεις του μέσου αναγνώστη.

Δηλώνοντας στην αρχή κιόλας ότι «ποτέ δεν ξέρεις τι σου ξημερώνει στην Αφρική» και ότι «μπουλούκια, αυτή είναι η πολιτική στην Αφρική» (βλ. σελ. 52), ο αφηγητής επιδίδεται στη διακρίβωση των αιτίων και των αιτιατών της αποτυχίας κρατών, όπως είναι φερ' ειπείν η Ουγκάντα, να ανταποκριθούν στα καλέσματα του εκσυγχρονισμού και της αναβάθμισης των κοινωνικο-πολιτικών δομών τους την εποχή της ραγδαίας παγκοσμιοποίησης. Ο «διά βίου Πρόεδρος, Στρατάρχης του Στρατού Ξηράς Αλ Χατζ, Δόκτωρ Ιντι Αμίν Nταντά,VC, DSO, Κύριος όλων των Ζώων της Γης και των Ιχθύων της θαλάσσης, κατακτητής της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στην Αφρική γενικά και στην Ουγκάντα ειδικά», που αυτοαναγορεύτηκε σε «Τελευταίο βασιλιά της Σκωτίας», παροτρύνοντας δημοσίως τους Σκωτσέζους να αποτινάξουν τον αγγλικό ζυγό (βλ. σελ. 16), συγκεντρώνει στο πρόσωπό του την αβελτηρία του απελεύθερου κατοίκου, το μένος του αυτόχθονος κατά του άλλου αυτόχθονος, που ασπάζεται μία άλλη θρησκευτική ή ιδεολογική ή πολιτισμική ιδιαιτερότητα, την αμφιθυμία του πρώην δουλοπάροικου, αλλά και το μίσος του κατά του λευκού διαβόλου, του πρώην δηλαδή αφεντικού του.

Μ' άλλα λόγια, πρόκειται για μια τοιχογραφία παθών, ανελέητων διώξεων και εμφύλιων σφαγών, η οποία λίγο-πολύ εμπεριέχει ένα ικανό μέρος του πρόσφατου αφρικανικού άγους. Μαζί δηλαδή με το μυθιστοριογράφο δρα κι ένας δοκιμιογράφος. Απολις κατ' αρχήν, αμφιβόλου πατρότητος, ημιμορφωμένος, αλλά πειστικός στις κατά καιρούς εκρηκτικές ομιλίες του προς τους ομοϊδεάτες του, αδίστακτος υποκινητής μαζικών εκκαθαρίσεων, δειλός και επηρμένος, ο Ιντι Αμίν Νταντά του Giles Foden προκαλεί το αμείωτο ενδιαφέρον του προσωπικού του γιατρού, Νίκολας Γκάριγκαν. Ο τελευταίος εξελίσσεται ως εκ των πραγμάτων σε μυστικοσύμβουλο και υπεύθυνο εν πολλοίς της σωματικής ακεραιότητας του θηριώδους δικτάτορα. Ο γιατρός, πιστός στον όρκο του στον Ιπποκράτη, θα αρνηθεί ευθέως να ενδώσει στα κελεύσματα των μυστικών υπηρεσιών της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Μεγάλης Βρετανίας, να θανατώσει τον Ιντι Αμίν Νταντά. Μετεωριζόμενος μεταξύ της αναπόφευκτης απέχθειας προς το γιγαντόσωμο δικτάτορα, αλλά και μιας υπόγειας, βαθιάς έλξης προς τον ανεξέλεγκτο, άκρως θυμοειδή χαρακτήρα του, που του θυμίζει ενίοτε τον κόσμο της ελληνικής μυθολογίας, ο Νικόλας Γκάριγκαν είναι έτοιμος να διαπράξει τον παράλογο διασκελισμό, να συνταυτιστεί δηλαδή μ' ένα μέρος του ψυχισμού του ημιπαράφρονος ασθενούς του.

Το διακύβευμα ενός τέτοιου διαβήματος αποτυπώνεται με χαρακτηριστική καθαρότητα ως εξής: «Πίνω πολύ και τρέφομαι ανθυγιεινά. Νιώθω ντροπή στη θύμηση πράξεων που δεν μπορώ να αποκηρύξω (ανίκανος καθώς είμαι να συλλάβω το βαθμό της ίδιας μου της συνενοχής) κι έχω εγκαταλείψει το σώμα μου. Η ζωή μου έχει περιέλθει σε μια φοβερή κατάσταση. Κάθε πρωί νιώθω την ηρεμία της μεταμέλειας και κάθε βράδυ βρίσκομαι και πάλι στην κόλαση. Ο καθρέφτης λέει την αλήθεια: Δεν είμαι πια ο αδύνατος, χλομός, νέος που έφτασε στην Ουγκάντα ειδικευμένος στην τέχνη της θεραπείας, αν και όχι πολύ διαφορετικός από εκείνο το αγόρι που τρελαινόταν για χάρτες και γραμματόσημα. Ολα αυτά έχουν πλέον τελειώσει ή έχουν γίνει κάτι άλλο.

Εχω μεταλλαχθεί σε ένα κτήνος που πυορροεί, σε κάποιον με την αποφορά της αμαρτίας. Ναι, έχω γίνει εκείνος. Θεέ μου!» (βλ. σελ. 272).

Παρακολουθώντας βήμα προς βήμα την υποταγή του χαρισματικού γιατρού στην ιδιοπροσωπία του ασθενούς του, αντιλαμβανόμεθα ότι το μυθιστόρημα έχει όντως μία δεύτερη, καλώς επεξεργασμένη πλευρά. Συνιστά δηλαδή και απόπειρα έμμεσης ψυχανάλυσης. Το γεγονός ότι κρίθηκε «τολμηρό, διεισδυτικό και εμπνευσμένο μυθιστόρημα» από τον William Boyd σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι ο τελευταίος βασιλιάς της Σκωτίας ξεφεύγει από την τυποποίηση του είδους και αναφέρεται σε ένα συνθετότερο, απαιτητικότερο γένος κειμενικής πράξης.

Αν όντως οι κοινωνικοί θεσμοί δεν αποτελούνται από τίποτε περισσότερο πέρα από ανθρώπους που αλληλεπιδρούν και εφαρμόζουν ορισμένες ερμηνείες ο ένας πάνω στη συμπεριφορά του άλλου, όπως συνόψισε ο Randall Collins μιλώντας για τον Max Weber, τότε ο γιατρός και ο πελάτης-βασανιστής αθώων συναποτελούν μια εκδοχή της Αφρικής σήμερα σε περίληψη. Γι' αυτό και συνιστώ ανεπιφύλακτα την περιδιάβασή μας στους χώρους αυτούς, όπου ακόμα τους στοιχειώνει το φάντασμα του κυρίου Kurtz, του αλησμόνητου τραγικού ήρωα του Τζόζεφ Κόνραντ, ο οποίος έδωσε στην Καρδιά του σκοταδιού το στίγμα της αλληλεξάρτησης του Καλού από το Κακό. Μόνο που εδώ ο Giles Foden μας δείχνει τον άλλο πόλο, έναν ολιγαρχικό Kurtz, που χάνεται μέσα στο σκοτάδι της δικής του ψυχής. Αν, κοντολογίς, ο λευκός Kurtz είναι ο εφιάλτης, τότε ο μαύρος Ιντι Αμίν Νταντά είναι ο ενσαρκωμένος Εωσφόρος. Ο παραλληλισμός προϋποθέτει και συνεπάγεται ένα και μόνο πράγμα -την εξαθλίωση του όντος μέσα στην απέχθειά του για την Ετερότητα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/09/2004