Προσωπικότητα ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Κανείς δεν είχε ξανακούσει ένα μικρό κορίτσι να τραγουδάει έτσι. Ο ήχος ερχόταν από κάπου αλλού. Η Μαρία έπιασε το μικρόφωνο και λικνιζόταν με την κάθε νότα· λύγιζε τα γόνατα απαλά και ανασηκωνόταν πάλι εκφράζοντας τη συγκίνηση της κάθε λέξης· τα μάτια της άνοιγαν διάπλατα κι ύστερα πάλι μισόκλειναν: δεν υπήρχε δίχως το τραγούδι, είχαν σμίξει ήταν ένα. Άπλωσε τα δάχτυλα και χαμογέλασε και τα μάτια της γέμισαν δάκρυα. Τράβηξε προς τα πίσω το καλώδιο του μικροφώνου, τίναξε και το κεφάλι, αγκάλισε τον εαυτό της, ανασηκώθηκε, σταμάτησε απότομα.
Η Μαρία τελείωσε το τραγούδι της με τα μάτια κλειστά. Όταν τα άνοιξε και άφησε το μικρόφωνο, όλη η αίθουσα ήταν στο πόδι.
Το νου σου υπάρχουν καμέρες εκεί και να χαμογελάς ω να μην σταματάς να χαμογελάς και να βαδίζεις κομψά στο πλάι ω άκου όλο αυτό τον κόσμο μην ξεχνάς να περπατάς χαριτωμένα, ω τι ωραία μέρα που είναι, τι μέρα ευτυχισμένη.
Πήγε στη θέση της και κάθισε. Η μητέρα της κοιτούσε μπροστά και δεν σάλευε. Ακούμπησε το χέρι της στο γόνατο της κόρης της και μίλησε με χαμηλή φωνή για να μην την ακούσει κανείς άλλος. «Σήκωσε τις κάλτσες σου», είπε.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι τηλεοπτικές εκπομπές για ταλέντα -ή συνηθέστερα talent shows- διεύρυναν εδώ και μερικά χρόνια και τις ελληνικές μικρές οθόνες. Νέοι, ως επί το πλείστον, άνθρωποι πασχίζουν να πιστοποιήσουν το ταλέντο τους (ή απλώς να γνωστοποιήσουν την ύπαρξή τους) σε ποικίλους τομείς (κυρίως στο τραγούδι), εκτιθέμενοι με περίσσεια φαντασίας, ναρκισσισμού και ηδονής στις τηλεοπτικές κάμερες. Με ανάλογη ηδονή οι καταναλωτές αυτών των προϊόντων άλλοτε τα μυθοποιούν κι άλλοτε τα τσαλακώνουν, με ταχύτατες διαδικασίες. Πρόκειται για ένα τηλεοπτικό παιχνίδι, με ξεκάθαρους κανόνες και άπειρες παραλλαγές, στο οποίο ουδόλως εκτιμώνται η προσωπικότητα ή η δεξιότητα των παικτών. Εκείνο που πρωτίστως μετράει είναι η προθυμία, η διάθεση συνεργασίας και διάθεσης του εαυτού. Μέσα στον εκτεταμένο παροξυσμό της υπερπροσφοράς και της ανακύκλωσης ταλέντων και των περιφερειακών μηχανισμών που απεργάζονται την εκτίναξη ή την καταβαράθρωσή τους, η ατομική υπόσταση ισοπεδώνεται. Παραδόξως, τα ίδια τα αναλώσιμα «ταλέντα» φαίνονται να αποδέχονται, εκ προοιμίου, την ημερομηνία λήξης τους. Ουδείς δυσανασχετεί. Αντιθέτως, ακκίζονται μπροστά στις κάμερες αδημονώντας για την καταβρόχθισή τους. Υπό αυτή την έννοια, ένα μυθιστόρημα εστιασμένο θεματικά στην επιζήμια επίδραση της αστραπιαίας διασημότητας μοιάζει τόσο επίκαιρο όσο και ανεδαφικό. Ανεδαφικό διότι σήμερα είναι τόσο μεθυστική η ευκολία απόκτησης (εφήμερης έστω) φήμης που κανείς δεν θέλει να αναλογίζεται τις ενδεχόμενες ψυχολογικές παρενέργειες της ανέξοδης δόξας του. Η βιογραφία της πρωταγωνίστριας του Andrew Ο' Hagan σημαδεύεται από αρκετές εκφάνσεις αυτής της φρενίτιδας για διασημότητα. Με τη διαφορά όμως ότι η ηρωίδα του αναδύθηκε σε μια εποχή -μέσα της δεκαετίας του '70- όπου δεν είχε εκδηλωθεί ο κανιβαλισμός των σημερινών τηλεοπτικών προγραμμάτων αναζήτησης και επιβράβευσης διαττόντων ταλέντων.



Οι Σειρήνες της δημοσιότητας



Ο Andrew Ο' Hagan (Γλασκόβη, 1968) έδωσε υποσχέσεις σε κριτική και αναγνωστικό κοινό ήδη με το πρώτο του βιβλίο, τη συλλογή ιστοριών «The Missing» (1995). Για τα δύο μυθιστορήματά του που ακολούθησαν («Οι Πατέρες μας», 1999, επίσης από τις εκδόσεις «Πόλις» και «Προσωπικότητα») τιμήθηκε με διακρίσεις και βραβεύσεις, ενώ το 2003 το περιοδικό «Granta» τον κατέταξε στους είκοσι σημαντικότερους νέους Βρετανούς μυθιστοριογράφους. Στα βιβλία του αυτοβιογραφικά γεγονότα συναρμόζονται με την ιστορία της πατρίδας του για να χωνευτούν μέσα στην εκάστοτε μυθοπλασία. Και εδώ η άνοδος και η πτώση της Μαρίας Ταμπίνι δεν είναι παρά το πρόσχημα για να αναπλάσει το γενέθλιο τόπο και να αναβιώσει χαρακτήρες που απηχούν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του. Γύρω από τη λεπτοκαμωμένη φιγούρα τής ιταλικής καταγωγής ηρωίδας του ο Ο' Hagan περιστρέφει ένα πλήθος προσώπων των οποίων οι προσωπικότητες καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος του μικρόκοσμού της καθώς και του μυθιστορήματος. Αρχικά, ο συγγραφέας μάς συστήνει το οικογενειακό της περιβάλλον και τον ευρύτερο περίγυρο ενός μικρού νησιού της Σκοτίας όπου μεγαλώνει. Η ισχυρότερη επιρροή προέρχεται από τη μητέρα της, η οποία διαχειρίζεται ένα φαγάδικο, οικογενειακό κειμήλιο, και η οποία πάσχει από χρόνια κατάθλιψη. Η μητέρα, εγκαταλειμμένη από τον πατέρα της Μαρίας και πολλαπλώς απορριφθείσα από τον ωραιοπαθή εραστή της, προσπαθεί να δικαιωθεί στο πρόσωπο της κόρης της. Συνεχείς παραινέσεις, αδιάλειπτη φροντίδα και επίμονη διαπαιδαγώγηση συνοψίζουν τη μητρική ισχύ της. Η γιαγιά τής Μαρίας ζει αποτραβηγμένη από τις δραστηριότητες της επιχείρησης και την καταθλιπτική κόρη της, αναμοχλεύοντας στη μοναχικότητά της το αποσιωπημένο δράμα της· δράμα που εδρεύει στον αδόκητο θάνατο της πρωτότοκης κόρης της. Στοιχειωμένη από ενοχές συγχέει συχνά την εγγονή της με τη νεκρή. Μια σύγχυση διορατική, μια δυσοίωνη προφητεία για την εξέλιξη της ηρωίδας. Ο ομοφυλόφιλος γιος της λειτουργεί ψυχωφελώς για όλους τους τραυματισμένους του βιβλίου και κυρίως για την εύθρυπτη ανιψιά του. Στο Λονδίνο, όπου η Μαρία πηγαίνει για να λάβει μέρος στην εκπομπή «Να η ευκαιρία», νέα πρόσωπα αρχίζουν να την κυκλώνουν, μια υπερδραστήρια μάνατζερ, διασημότητες και ψυχωτικοί θαυμαστές που προσδίδουν τροπή θρίλερ στην πλοκή. Χάρη στην καθηλωτική φωνή της και την εξαιρετική σκηνική της εμφάνιση η ηρωίδα στα δεκατρία της γίνεται σταρ της ελαφριάς μουσικής, ακολουθώντας μια ιλιγγιώδη ανοδική πορεία, μαγεμένη από τις Σειρήνες της δημοσιότητας. Μέσα σε μια μέρα το παιδικό της όνειρο, οι αξιώσεις της μητέρας της και οι προσδοκίες της μικρής κοινότητας του τόπου της εναρμονίζονται και υλοποιούνται με τον πιο φαντασμαγορικό τρόπο. Πίσω της έχει αφήσει ανθρώπους παροπλισμένους από τον αυτοματισμό της επιβίωσης. Εκείνη δραπετεύει εγκαίρως από τα ανασχετικά όρια της γενέτειρας και της οικογενειακής ζώνης επικυριαρχίας, μόνο για να δοκιμάσει στην κορύφωση της επιτυχίας της μια οδυνηρή αποτυχία, την τέλεια αποξένωση με ό,τι συνιστά την υπόστασή της. Η Μαρία πειθαρχώντας στις υποδείξεις ενός ετερόκλιτου πλήθους, προσηλωμένου στην προβολή της, συνειδητοποιεί προοδευτικά ότι έχει χάσει (ή παραχωρήσει) κάθε έλεγχο του εαυτού της. Η μόνη εξουσία που διατηρεί εντοπίζεται στην εικόνα της, στην εικόνα του εαυτού της που εμπορεύεται. Και για να την καταστήσει περισσότερο εμπορεύσιμη την προσαρμόζει στα δικά της επιθυμητά μέτρα, τη συρρικνώνει, δηλαδή, σε σημείο αφανισμού. Η Μαρία υποσιτίζεται συστηματικά, περιστέλλοντας σημαντικά τις βιολογικές της ανάγκες, μέχρι που αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο του θανάτου και τότε οι προτεραιότητές της υποχρεωτικά αναπροσαρμόζονται.



Απολογητικές εκμυστηρεύσεις



Η ασθένεια που καταρρακώνει τη Μαρία Ταμπίνι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κληρονομική, αν δεν ήταν επίσης απόρροια των συντονισμένων ενεργειών ενός μεγάλου κύκλου προσώπων. Στο Λονδίνο οι παιδιόθεν φιλοδοξίες της, η έμφυτη φιλαυτία της και η τροφοδοτημένη από την οικογένειά της ματαιοδοξία της σχηματοποιούνται και τιθασεύονται υπό την επίβλεψη επαγγελματιών του θεάματος. Η μυθιστορηματική δομή υπονοεί αυτή την εγκληματική σύμπραξη. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση διακόπτεται συχνά από τις εξιστορήσεις σε πρώτο πρόσωπο δευτερευόντων χαρακτήρων που επενέβησαν, άμεσα ή έμμεσα, στη ζωή της ηρωίδας. Πέρα από τα σημαδιακά βιώματα και τις συναρπαστικές ή μη εμπειρίες τους, που φαινομενικά δεν προωθούν, παρά ελάχιστα, την εξέλιξη του μυθιστορήματος, παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον ο τρόπος ανάπτυξης των ιστοριών τους. Το διακριτικά απολογητικό ύφος αυτών των εμβόλιμων εξομολογήσεων υποδηλώνει την πρόθεση αποτίναξης μιας συγκεχυμένης ενοχής. Συγγενείς, στενοί φίλοι, συνεργάτες, γνωστές προσωπικότητες της δεκαετίας του '70, επιχειρούν -ενώπιον ενός αφανούς ανακριτή ή δημοσιογράφου- να εντοπίσουν και ταυτόχρονα να αμβλύνουν την ευθύνη τους στην κατάρρευση της ηρωίδας. Η τελευταία σκιαγραφείται, σε μεγάλο βαθμό, εν τη απουσία της. Οπως η ίδια δεν έχει απόλυτη συνείδηση του εαυτού της και αφήνεται στη βούληση άλλων, έτσι και ο αναγνώστης για να συνθέσει το πορτρέτο της συλλέγει διάσπαρτες πληροφορίες από διηγήσεις τρίτων. Ενδεικτική τής ψυχικής διαταραχής της πρωταγωνίστριας είναι η αποστασιοποιημένη ενατένιση του εαυτού της. Διερευνά εξεταστικά και ευδαιμονικά το είδωλό της σε καθρέφτες, τζάμια, τηλεοράσεις, ρετουσαρισμένες φωτογραφίες, ενώ όποτε στερείται επιφάνειας αντανάκλασης φαντασιώνεται κάθε είδους παρατηρητές, κάμερες, δημοσιογράφους, θεατές. Κατ' αντιστοιχία, ο Ο' Hagan την παρουσιάζει από διαφορετικές οπτικές γωνίες, εισάγοντας στη μυθοπλαστική σκηνή έναν πολυπληθή θίασο. Ο δεξιοτεχνικός χειρισμός ποικίλων αφηγηματικών ειδών (εσωτερικοί μονόλογοι, επιστολές, ημερολογιακές σημειώσεις, στίχοι τραγουδιών, ρεπορτάζ, συνεντεύξεις, τηλεοπτικοί διάλογοι) επιτρέπει την πειστική αντιπροσώπευση πολλών φωνών. Η υψηλή μυθοπλαστική τεχνική ενισχύεται από εκφραστικά μέσα ευρείας γκάμας, παραστατικές εικόνες και υποβλητικές σκηνές, ορισμένες από τις οποίες έντονα θεατρικές.

Ο Ο' Hagan εξερευνά καταχωνιασμένα στη σιωπή οικογενειακά μυστικά που εμπεριέχουν θρύμματα από την ιστορία του τόπου, ανιχνεύει την οργή που ενυπάρχει στις γονικές σχέσεις, επισημαίνει την αναπότρεπτη εισβολή του παρελθόντος στο παρόν και την ατελέσφορη αποδέσμευση από τους προγόνους. Στο μυθιστόρημα, όπως και στους «Πατέρες μας», το παρελθόν υπό τη μορφή άλλοτε ενός ξεβρασμένου στην ακτή πτώματος, άλλοτε μιας έμμονης ανάμνησης κι άλλοτε μιας βαλίτσας με απομεινάρια μιας ματαιωμένης ζωής, δυναστεύει και συνάμα στηρίζει τα πρόσωπα. Παράλληλα με την εκδίπλωση του οικογενειακού χρονικού, ο συγγραφέας αναφέρεται στην ενσωμάτωση των μεταναστών σε έναν κοινωνικό περίγυρο εξίσου δοτικό και καχύποπτο, στις διώξεις και τις ρατσιστικές επιθέσεις που υπέστησαν κατά το Β' Παγκόσμιο, στις ασίγαστες εντάσεις ανάμεσα στις κοινότητες Καθολικών και Προτεσταντών, αλλά πρώτα απ' όλα αποτυπώνει με βλέμμα μαλακό και νηφάλιο τις ιδεολογικές και πολιτισμικές αντιφάσεις, τις επιμειξίες, τις ιστορικές διεκδικήσεις, την πολύχρονη φαντασίωση περί εθνικής συνοχής, τα στοιχεία εκείνα που συγκροτούν τη σύγχρονη ταυτότητα της Σκοτίας.

Ενα βιβλίο πλούσιο σε αριστοτεχνικά αποδοσμένα μυθοπλαστικά και πραγματικά πρόσωπα, καθένα από τα οποία επινοεί, υποδύεται ή υπονομεύει τον εαυτό του, προτείνοντας τον προσωπικό του ορισμό για την, αρκετά εύπλαστη, έννοια της «προσωπικότητας».



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/07/2005