Λιγνιτωρύχοι

«Ακόμα και ο πλέον αδιάφορος προς τα εικονικά κατορθώματα -ζωγραφική, κινηματογράφος, κ.λπ.- κάνει τη συγκίνηση φιλοτιμία και παραδέχεται πως οι φωτογράφοι έχουν γούστο και ένδοθεν φωνή. Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε ότι φωτογραφίζουν ένα πράγμα και πλάθουν -με το φίλτρο, την προοπτική και τη θέση-, τελικά, κάτι που δεν υπάρχει πουθενά; Μπορεί ο Οικονομόπουλος να συμπαθεί ιδιαίτερα τα σκληρά θέματα και τα πολύ "πραγματικά" θεάματα. Όντως, το έπος του λιγνίτη δεν είναι μικρό πράγμα. Μέσα σε 50 χρόνια, στον τόπο μας, έχουν εξορυχθεί 1 δισ. τόνοι λιγνίτη και έχουν εκσκαφθεί εδάφη 4 δισ. κυβικών μέτρων! Αυτό σημαίνει άπειρες ώρες εργασίας, πάθος του homo faber - και φυσικά σκηνές απαθανατίσιμες. Μόνο σε μαύρο-άσπρο ο φωτογράφος βρίσκει την ευκαιρία να τυπώσει το οπτικό καταστάλαγμα όλης αυτής της κίνησης που σε έγχρωμο εξαφανίζεται. Φαίνεται πως η πραγματικότητα έχει μια πένθιμη σιωπή στους όγκους της, που με την κατάλληλη δεξιοτεχνία όχι μόνο μιλά αλλά φαίνεται κιόλας. Επιπλέον, ο φωτογράφος, άλαλος εξ ορισμού, μπορεί να διδάσκει μια σοβαρότητα που, γενικά, μας έχει εγκαταλείψει» [Κ. ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ, περ. «ΑΘΗΝΟΡΑΜΑ»].






ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πρώτο βιβλίο του Νίκου Οικονομόπουλου, Βαλκάνια, Αθήνα 1996, άφησε βαθύ και γερό αποτύπωμα στην ελληνική φωτογραφία, ενισχύοντας την ιστορία της και διανοίγοντας τον δρόμο για δημιουργικούς διάλογους.

Τα Βαλκάνια ωρίμασαν μέσα από μια μακρόχρονη και υπομονετική εργασία, σαν δένδρο που σιγά-σιγά αναπτύσσεται, περνά από όλα τα στάδια των μεταμορφώσεών του για να αποδώσει τον καρπό. Ο Οικονομόπουλος ταξίδεψε από τόπο σε τόπο και αναμφισβήτητα κατέγραψε μια άλλη πραγματικότητα, πέρα από τα γεγονότα, δίνοντας τον προσωπικό του τόνο και ρυθμό σ' αυτόν τον πολύπλοκο, δύσκολο, αλλά και ακραίο, τρόπο ζωής των Βαλκανίων.

Από τότε επανέρχεται συχνά στο προσκήνιο με ανάλογου ύφους και ποιότητας δείγματα εργασίας, συμμετέχοντας σε διεθνείς φωτογραφικές εκδόσεις, δημοσιεύοντας σε περιοδικά και εφημερίδες σ' όλον τον κόσμο.

Μέσα στη διαρκή, φωτογραφική του αναζήτηση σε πολλαπλούς τόπους, ο Οικονομόπουλος στάθμευσε στην Πτολεμαΐδα και στη Μεγαλόπολη και με τον φακό του μας έφερε κοντά σε μέρη και σε εικόνες άγνωστες, φυλαγμένες, απόμακρες για τον κόσμο των πόλεων.

Το σύνολο αυτής της εργασίας περιλαμβάνεται στο λεύκωμα με τον τίτλο Λιγνιτωρύχοι, που εκδόθηκε από τη ΔΕΗ και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ινδικτος. Οι λιγνιτωρύχοι, ήρωες μιας δουλειάς με μόχθο πολύ, κοπιαστικής και εξαντλητικής, αγωνίζονται να υποτάξουν τη φύση, στην προσπάθειά τους να αντλήσουν το «ευεργέτημα» μιας ολόκληρης κοινωνίας, τον λιγνίτη. Αλλωστε, ο άνθρωπος και η φύση είναι ένα παλιό ζευγάρι που το ενώνει ένας άλυτος δεσμός, μία σχέση ορμητική και περιπετειώδης.

Σ' αυτόν τον τόπο των λιγνιτωρύχων, ο φωτογράφος εκφράζει με θάρρος και καθαρότητα τη σχέση ανάμεσα στα άτομα και την εξωτερική πραγματικότητα, γνωρίζοντας πώς να κρύψει το ρίγος της χαράς του μπροστά σε αυτό που μπορεί να πετύχει ο χειραφετημένος άνθρωπος. Οι εικόνες του είναι αληθινές χωρίς περιττά φτιασιδώματα και δεν έχουν κανένα σημάδι εντυπωσιασμού. Το κάδρο του είναι σφιχτό και οι λεπτομέρειες σε κάθε γωνία παρέχουν σημαντικές και ουσιαστικές πληροφορίες, διαμορφώνοντας μια απόλυτα συνειδητή σύνθεση. Ούτως ή άλλως, ο Οικονομόπουλος ανήκει στην κατηγορία των φωτογράφων που ξέρουν ότι τίποτε δεν μπορεί να μετατεθεί σε μία επόμενη φάση, εκτός αν ο ίδιος έχει αισθανθεί το αρχικό πρόβλημα, το έχει κατανοήσει και το έχει λύσει. Βεβαίως, δεν αναφερόμαστε σε κάποιο άνευ σημασίας πρόβλημα, όπως λόγου χάρη στον κίνδυνο ενός εικαστικού αισθητισμού, η μιας φιλολογικής φλυαρίας ή ακόμη στην προβολή του προσωπικού εγώ, αλλά στο πρόβλημα όπου η λύση του θα οδηγούσε στην αποκατάσταση των βαθύτερων εσωτερικών συσχετισμών της ζωής. Έτσι, η φωτογραφία για τον Οικονομόπουλο είναι ταυτόχρονα μέσο και σκοπός.

Ο φωτογράφος σκηνοθετεί τους χώρους του με τη μαεστρία ενός προικισμένου σκηνοθέτη. Στήνει τα πλάνα του και ξέρει να υποτάσσει τη φόρμα στην αυστηρότητα της ματιάς του, η οποία τις περισσότερες φορές υπερβαίνει το θέμα του και μας μαγνητίζει. Ο άνθρωπος λοιπόν επί σκηνής υψώνει το ανάστημά του, παίρνει τη σκυτάλη και πρωταγωνιστεί ως υποτακτικός, αφέντης, ανήμπορος, δυνατός, ευάλωτος, χαλκέντερος, πολυπράγμων, ο άνθρωπος πανταχού παρών. Ο φωτογράφος ζυγίζει τα δρώμενα και επανέρχεται στο σημείο εκκίνησης. Επαναλήψεις, εμμονή στις παραλλαγές του χώρου, συνδυασμός των εμψύχων και άψυχων αντικειμένων. Μηχανές τεραστίων διαστάσεων, πέτρινοι όγκοι, ο λιγνίτης, δρόμοι, παράδρομοι, ηλεκτροφόρα καλώδια, συγκλίνοντα και αποκλίνοντα μέχρι την άκρη του ορίζοντα που αχνοφαίνεται, και η ματιά να επεκτείνεται στο άπειρο. Έτσι σκιαγραφείται και αποτυπώνεται η γεωγραφία των χώρων. Η μια εικόνα εναλλάσσεται με την άλλη για να αποτυπωθεί η μοίρα αυτών των ανθρώπων. Το σκηνικό επιβάλλεται με την πυκνότητα της εικόνας, τη γεωμετρική του ισορροπία, την οικονομία, την ένταση και την οπτική ευφυία.

Σκέψη και βλέμμα αλληλένδετα, καθώς η περιγραφή ανθρώπων, τόπων, φύσης ακολουθεί τον δρόμο του συνειρμού. Για τον Bresson, η Leica είναι προέκταση του ματιού του, για τον Οικονομόπουλο, είναι τα μάτια. Εδώ ο φωτογράφος εργάζεται μεθοδικά, με δύναμη και διεισδυτικότητα, εποπτεύει τον χώρο, κινούμενος από το όλον στο επιμέρους και από το άμεσο και ρεαλιστικό στον υπαινιγμό και στη νύξη. Στην όραση έρχονται να προστεθούν και άλλες αισθήσεις, η αφή, έστω ως επιθυμία, ή η όσφρηση. Με κυκλωτικές κινήσεις παγιδεύει το θέμα του σαν τον έμπειρο κυνηγό που ξέρει πώς να υπνωτίζει το θήραμά του και να κυριαρχεί πάνω του. Η φωτογραφία του έχει να κάνει με τη στάση του σώματος, την κλίμακα, το επίπεδο της επιφάνειας. Ο Οικονομόπουλος ασχολείται με την κοινωνική καταγραφή, εντούτοις το έργο του δεν υπογραμμίζει· ούτε σχολιάζει, ούτε καταγγέλλει· δημιουργεί σκέψεις.

Στη φωτογραφία του εξωφύλλου, η επιλογή της γωνίας είναι αυτή που ορίζει το περιεχόμενο. Ο Winogrand έλεγε ότι κάθε καλή φωτογραφία είναι τραβηγμένη από τη σωστή γωνία, μόνο που υπάρχουν πολλές σωστές γωνίες. Η ανθρώπινη φιγούρα αποκλεισμένη από τα υπόλοιπα στοιχεία και τοποθετημένη πάνω σ' έναν γκρίζο φόντο δημιουργεί στον θεατή άγχος και αμφιβολία για την απέραντη μοναξιά και τον αποκλεισμό του ανθρώπου από οποιασδήποτε μορφής επικοινωνία. Ένας άνθρωπος προχωράει προς το άγνωστο, τσαλαβουτώντας μέσα στη λάσπη μιας γης σκαμμένης από τα ερπυστριοφόρα μηχανήματα. Χαμένος μέσα στην απεραντοσύνη του βιομηχανικού τοπίου που ο ίδιος έχει κατασκευάσει. Πού πάει; Οι γραμμές του κάδρου δεν μαρτυρούν την κατεύθυνσή του.

Ο Οικονομόπουλος φωτογραφίζει με την πιστή του Leica με ευρυγώνιους φακούς και ζει με τη μηχανή του αγκαλιά. Έχει αγγίξει την κορυφή της δημιουργικότητάς του και συγχρόνως έχει κατακτήσει το χάρισμα της άμεσης επικοινωνίας. Προσοχή, όμως, οι υπερβολικές δόσεις πάντα βλάπτουν. Αντιθέτως, οι διακριτικές απελευθερώνουν τον δημιουργό από τις εμμονές και οδηγούν σε νέες κατακτήσεις. Ο απόλυτος έλεγχος των μέσων πολλές φορές μπορεί να εγκλωβίσει τον φωτογράφο σε μια ομοιογένεια ύφους που μπορεί ν' αγγίξει τα όρια της μονοτονίας.

Οι φωτογραφίες του λευκώματος δείχνουν, ακόμη μια φορά, πως ο ρόλος της φωτοδημοσιογραφίας δημιουργεί μια νέα οπτική λογοτεχνία· ποιητική και ειλικρινή. Η δυνατότητα της εικόνας να συλλαμβάνει αισθήματα και σκέψεις, να παραμένει μια ζωντανή μαρτυρία για τις επερχόμενες γενιές, σε κάνει να ελπίζεις ότι μπορείς να κοιτάς και να θυμάσαι ό,τι σ' έχει αγγίξει.

Το λεύκωμα αποτελεί τη συνέχεια μιας παγκόσμιας αναβίωσης της φωτοδημοσιογραφίας, μέσω συνεχόμενων εκδοτικών παραγωγών, και συμβάλλει ώστε να δοθεί μια απάντηση σ' αυτούς που θεώρησαν ότι η φωτοδημοσιογραφία είναι νεκρή και παλιομοδίτικη. Η απόφαση της ΔΕΗ να χρησιμοποιήσει έναν τόσο σημαντικό φωτογράφο σ' έναν τόσο ευαίσθητο και σοβαρό χώρο θα μπορούσε να είναι ο προάγγελος και άλλων τέτοιων εκδόσεων από άλλους δημόσιους οργανισμούς, έτσι ώστε όλες μαζί να μπορέσουν να καταγράψουν το στίγμα μιας εποχής.

Οι εκδόσεις Ίνδικτος επανεμφανίζονται, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, με μια νέα σημαντική φωτογραφική έκδοση. Το μέλλον θα δείξει αν αυτό αποτελεί την αρχή μιας πορείας με συνέπεια.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΕΝΔΡΙΝΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-01-1999