Η βία της ερμηνείας

Πρόλογος: Ζαλτζαμάν Ναταλί

Η Βία της ερμηνείας εξεδόθη για πρώτη φορά το 1975 στο Παρίσι. Προϊόν πολλών ετών κλινικής έρευνας κα σεμιναριακής εργασίας, αποτελεί μια θεμελιακή αποκρυστάλλωση στην πορεία διατύπωσης του συνολικού ψυχαναλυτικού έργου της Πιέρα Ωλανιέ. Οι μεταψυχολογικές υποθέσεις που προτείνονται χαρακτηρίζονται από εξαιρετική συνοχή και ακρίβεια και πηγάζουν σε μεγάλο βαθμό από την μακρόχρονη ψυχαναλυτική εμπειρία της συγγραφέως με ψυχωτικούς ασθενείς, σχιζοφρενείς και παρανοϊκούς.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολλές φορές μάς δίνεται η ευκαιρία να αναφερθούμε στο διττό χαρακτήρα που είχε από την πρώτη στιγμή της ζωής της η ψυχανάλυση, ως κλινική πρακτική και ως θεωρία παράλληλα. Οι δύο αυτές όψεις δεν συμπίπτουν πάντοτε, κι εκείνος που θα επιχειρήσει να αποτιμήσει τη συμβολή της ψυχανάλυσης στον αιώνα της θα πρέπει να λάβει υπόψη του διαφορετικές παραμέτρους, αναλόγως του ποιο πεδίο είναι αυτό στο οποίο σκοπεύει πρωτίστως να την εντάξει. Ακόμη και αποκλειστικά ως θεωρία, η ψυχανάλυση επρόκειτο να έχει διαφορετική μοίρα μέσα σε διάφορα διανοητικά και κοινωνιοπολιτισμικά περιβάλλοντα: στη Γερμανία, για παράδειγμα, τροφοδότησε κυρίως κάποιες ιστορικές θεωρίες του πολιτισμού και συνέβαλε στην ανάπτυξη μιας φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, με την ευρύτερη έννοια του όρου· στις ΗΠΑ, όπου και της ζητήθηκαν υπηρεσίες πολύ αμεσότερες από την επεξεργασία θεωρητικών μοντέλων για τις ανθρωπιστικές σπουδές, εν πάση περιπτώσει, καρποφόρησε σε κάποιες (συγχρονικές κατά κανόνα) κοινωνιοψυχολογικές αναλύσεις και έρευνες· στη Γαλλία, τέλος, όπου η θεωρησιακή φιλοσοφία είχε πάντα ισχυρό έδαφος, η ψυχανάλυση υπεισήλθε σε επιστημολογικούς προβληματισμούς και κυρίως αφομοιώθηκε, κατά ένα μέρος της τουλάχιστον, στην παράδοση μιας φιλοσοφίας της συνείδησης που σχηματίζει αδιάσπαστη κληρονομιά σε αυτή τη χώρα από την εποχή του Καρτέσιου.

Η τεράστια αίγλη του έργου του Lacan έχει, πιστεύω, σχέση με το ότι έθεσε στην ψυχανάλυση ερωτήματα που την εντάσσουν σε αυτή τη μακραίωνη γαλλική παράδοση: πώς συγκροτείται το «εγώ» ως πάγιο σημασιοδοτικό κέντρο και ποιο το επιστημολογικό καθεστώς των σχέσεών του με την εξωτερικά, διυποκειμενικά επικυρωμένη «πραγματικότητα»; Πόσο διαμορφωτικός πρέπει να θεωρηθεί ο ρόλος της γλώσσας και πώς διασφαλίζεται η επικοινωνία, τόσο ανάμεσα στα υποκείμενα όσο και ανάμεσα σε διαφορετικά επίπεδα της κοινωνικής ζωής; Είναι δυνατό να υπάρχει μια προ-γλωσσική συνείδηση, και αν όχι, ποιες οι συνάψεις ανάμεσα στο σημασιολογικό δίκτυο που εγκαθιδρύει η γλώσσα κι ένα αδιαφανές βιολογικό υπόστρωμα που υποθέτουμε πάντα παρόν στα οργανικά της θεμέλια; Μέσα από τέτοιου είδους ερωτήματα επικοινωνεί άλλωστε η σκέψη του ίδιου του Lacan με το έργο μιας πλειάδας ψυχαναλυτών, οι οποίοι διαχώρισαν τη θέση τους ή και εναντιώθηκαν ευθέως στη σχολή του -μεταξύ των οποίων αρκετές γυναίκες: Jean Laplanche και J.B. Pontalis, Felix Guattari, Catherine Clement, Maud Mannoni, Francoise Dolto, Pierra Aulagnier κ.ά.

Η Pierra Aulagnier (1923-1990) είναι μια εξαιρετική περίπτωση ψυχαναλύτριας με διακεκριμένη κλινική πρακτική και ταυτόχρονα βαρυσήμαντο θεωρητικό έργο. Γεννημένη στο Μιλάνο, μεγάλωσε στην Αίγυπτο κι έκανε ιατρικές σπουδές, με ειδίκευση στη νευροψυχιατρική στη Ρώμη. Αφότου εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, στις αρχές της δεκαετίας του '50, ξεκίνησε ανάλυση με τον Lacan, τον οποίο και ακολούθησε στην ίδρυση της Ecole Freudienne και συνδιηύθυνε το ψυχαναλυτικό περιοδικό L' Inconscient (1964-68)· μετά τη ρήξη με τον Lacan, το 1969, συμμετείχε στην ομάδα που εξέδιδε το ανεξάρτητο και πλουραλιστικό ψυχαναλυτικό περιοδικό Topique. Στο νοσοκομείο της Sainte Anne πραγματοποίησε το μεγαλύτερο μέρος των ερευνών της πάνω στην ψύχωση, όπου και διηύθυνε το δικό της σεμινάριο ώς το τέλος της ζωής της. Υπήρξε ακόμα, σε δεύτερο γάμο της, σύζυγος του Κορνήλιου Καστοριάδη -και οι απόπειρες του Καστοριάδη να οικειοποιηθεί την ψυχανάλυση και να την εντάξει στο φιλοσοφικό του ιδίωμα φέρουν αναγνωρίσιμη τη σφραγίδα, για όποιον έχει σκύψει προσεκτικά πάνω από τις λέξεις και τις σημασίες, της ιδιαίτερης οπτικής της Pierra Aulagnier.

Το έργο που παρουσιάζεται σήμερα στα ελληνικά είναι από τα πλέον βαρύνοντα για όποιον θέλει να γνωριστεί με το σύνολο της σκέψης της. Εργο πυκνό και δύσβατο, που απαιτεί οπωσδήποτε κάποια εξοικείωση με την εννοιολογία που κυκλοφορούσε στη Σχολή του Lacan και ολόγυρα, περιστρέφεται εξ ολοκλήρου γύρω από το θέμα που υπήρξε εμμονή μιας ολόκληρης ζωής για την Pierra Aulagnier: να βρεθεί κάποια πρόσβαση στη σχέση του ψυχωτικού με το λόγο, έλλειμμα αποκαρδιωτικό της πρωταρχικής θεωρίας, η οποία θα επιτρέψει στην ψυχανάλυση να αρθεί στο ύψος του καθήκοντος που έχει θέσει στον εαυτό της· ταυτόχρονα, θα επιτρέψει στη θεωρία να εξοφλήσει ένα χρέος που από καιρό οφείλει στον ψυχωτικό λόγο, τον οποίο, όπως θα πει, «τόσο συχνά ακούσαμε και τόσο λίγο καταλάβαμε» (σ. 29). Το δύσκολο αυτό εγχείρημά της, απόσταγμα εμφανώς μιας μακρόχρονης κλινικής πείρας, η ψυχαναλύτρια θα το αρθρώσει σε δύο μέρη, το πρώτο από τα οποία παρέχει ένα γενικό μοντέλο για τη γένεση του «εγώ» και τη σταδιακή πρόσβαση της ψυχής στο λόγο -διαδικασία που περιγράφει ακριβώς ως μετάβαση από το εικονόγραμμα στη φαντασιωτική παράσταση και από εκεί στο γλωσσικό εκφερόμενο- ενώ το δεύτερο μέρος εξετάζει τις παθολογίες που ελλοχεύουν σε διάφορα σημεία της διαδικασίας, υπεύθυνες γι' αυτά που κάποτε ανιχνεύουμε είτε ως εγκυστωμένες ψυχωτικές δομές σε μία φαινομενικώς «υγιή» προσωπικότητα είτε ως αναπτυγμένες διαταραχές, τις οποίες σήμερα κατανοούμε με τα ονόματα σχιζοφρένεια και παράνοια.

Η γενική ιδέα της Pierra Aulagnier είναι ότι ανάμεσα στο ενορμητικό υπόστρωμα και σε αυτό που καλούμε συνείδηση, η οποία προϋποθέτει μια καλά εδραιωμένη κυριότητα στη γλώσσα και πρόσβαση σε δομές μιας διυποκειμενικής εννόησης του πραγματικού, μεσολαβεί μια πολύπλοκη παραστασιακή δραστηριότητα, κυριολεκτικά γενετική για το πεδίο που ονομάζουμε ανθρώπινη ψυχή -δραστηριότητα που πρέπει να γίνεται αντιληπτή ακριβώς ως «το ψυχικό ισοδύναμο του έργου του μεταβολισμού, το οποίο χαρακτηρίζει την οργανική λειτουργία» (σ. 44). Η λεπταίσθητη ανάλυση των διαδικασιών αυτού του «μεταβολισμού» αισθήσεων, αισθημάτων και παραστάσεων σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής τους, η επισήμανση των τροποποιητικών παραγόντων που είναι δυνατό να υπεισέλθουν σε κάθε στάδιο και οι αλυσιδωτές συνέπειες που μπορεί κάτι τέτοιο να έχει στο συνολικό βιωματικό/ παραστασιακό πλέγμα, η ευαίσθητη κατανόηση των πραγματικών σχέσεων, διαπροσωπικών και κοινωνικών, που πλέκονται πάνω και γύρω από το βρεφικό λίκνο, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτές μεταφράζονται σε «εσωτερικές» διεργασίες μιας ψυχής που είναι ακόμη αδύναμη να ορίσει τις σχέσεις της μ' ένα «έξω», όλα είναι στοιχεία που κάνουν το έργο της Aulagnier να μοιάζει απέναντι στις άκαμπτες θεωρητικοποιήσεις του δασκάλου της με κοπιωδώς δουλεμένο χειροτέχνημα απέναντι σε χονδροειδή προσομοίωση στον υπολογιστή· μπορούν ακόμη να διαβαστούν ως βαρύνουσα συμβολή σε μια σύγχρονη, γενετική και πραξιακή θεωρία της συνείδησης, φιλοσοφικά αξιοποιήσιμο διορθωτικό για κάθε παραδοσιακή φαινομενολογία.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/04/2003