Το παράδοξο

Σε αυτό το σπάνιο και εξαιρετικά σημαντικό έργο, η Doris Olin, καθηγήτρια και πρόεδρος του τμήματος φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του York του Καναδά, αναλύει συστηματικά και διεξοδικά την έννοια του παραδόξου καθώς και τα έξι πιο σημαντικά φιλοσοφικά παράδοξα που απασχολούν την σύγχρονη φιλοσοφία. Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι είναι η πρώτη φορά που εμφανίζεται μια τόσο λεπτομερής ανάλυση της έννοιας του παραδόξου στην ελληνική γλώσσα.

Το βιβλίο

Τα παράδοξα είναι διασκεδαστικά. Ωστόσο τα περισσότερα παράδοξα που απασχολούν τους φιλοσόφους δεν αποτελούν απλώς διανοητικούς γρίφους. Εγείρουν ουσιαστικά φιλοσοφικά προβλήματα, η επίλυση των οποίων οδηγεί σε πληρέστερη φιλοσοφική γνώση και κατανόηση. Στο έργο αυτό η Doris Olin αναδεικνύει τη γοητεία των παραδόξων. Γιατί μας συναρπάζουν, γιατί μας προκαλούν σύγχυση και αμηχανία, αλλά και γιατί συνεχίζουν να αποτελούν ένα από τα πιο συναρπαστικά πεδία φιλοσοφικής έρευνας.
Η Olin αρχικά εξετάζει τη φύση του παραδόξου? παραθέτει έναν ακριβή ορισμό του και διατυπώνει μια σαφή δήλωση για το τι θεωρείται επιτυχής επίλυση του. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδει στη θέση ότι μια πρόταση μπορεί να είναι παράλληλα αληθής και ψευδής και ότι οι αντιφάσεις μπορούν να είναι αληθείς και ορθολογικά αποδεκτές.
Κατόπιν παρουσιάζει και αναλύει διεξοδικά το παράδοξο της πρόβλεψης, το παράδοξο του προλόγου, το παράδοξο της κλήρωσης, το πρόβλημα του Newcomb, το δίλημμα του φυλακισμένου και το παράδοξο του σωρείτη. Η επιλογή των συγκεκριμένων παραδόξων δεν είναι τυχαία? καταδεικνύεται ότι καθένα από αυτά έχει ιδιαίτερη φιλοσοφική βαρύτητα και εγείρει δυσεπίλυτα ζητήματα που σχετίζονται με την ορθολογικότητα, την ορθολογικότητα των πράξεων και των πεποιθήσεών μας καθώς και τη συνεκτικότητα της γλώσσας. Η Olin προσεγγίζει και εκθέτει με σαφή και συστηματικό τρόπο τα βασικά επιχειρήματα, προσφέρει πρωτότυπες αναλύσεις και λύσεις και αποκαλύπτει περαιτέρω ανησυχητικές συνέπειες για ορισμένες από τις βαθύτερα εδραιωμένες αρχές και πεποιθήσεις μας.

Από τον εκδότη

Ο μαγικός κόσμος των παραδόξων: γιατί μας απωθούν και μας τρομάζουν, αλλά και γιατί μας έλκουν και μας συναρπάζουν. Ακόμη, πότε μπορεί να θεωρηθεί επιτυχής η λύση ενός παραδόξου και πότε είναι δυνατόν μία πρόταση να αναγνωρίζεται ταυτοχρόνως ως αληθής και ως ψευδής. Ενα απολύτως πρωτότυπο βιβλίο.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 8/7/2007

Κριτική:

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΕΥΤΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ

Αποτελεί ιδιαίτερο ευτύχημα για την ελληνόγλωσση φιλοσοφική βιβλιογραφία η πρόσφατη απόδοση στα ελληνικά του βιβλίου της Doris Olin με τίτλο Το Παράδοξο. Το βιβλίο είναι σχετικά πρόσφατο και για τη διεθνή βιβλίογραφία (πρώτη έκδοση στην αγγλική γλώσσα με τίτλο Paradox από τις εκδόσεις Acumen το 2003). Η συγγραφέας είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Glendon College του Πανεπιστημίου του York και έχει δημοσιεύσει πλήθος άρθρων για τα παράδοξα σε διεθνώς αναγνωρισμένα φιλοσοφικά περιοδικά όπως το American Philosophical Quartetly, το Analysis, το Australasian Journal of Philosophy, το Philosophical Studies, κ.ά.

Πολλά παράδοξα παρουσιάζονται συχνά ως διασκεδαστικοί γρίφοι. (Αυτόν τον τρόπο παρουσίασης επιδιώκει να ακολουθήσει και η στήλη Παραδοξολογίες & Παιχνίδια του Cogito). Ωστόσο, ο στόχος ενός ενδιαφέροντος παραδόξου δεν είναι απλώς η διασκέδαση ή, έστω, η διανοητική πρόκληση^ είναι ο έλεγχος φιλοσοφικών θέσεων, επιστημονικών θεωριών ή προ-θεωρητικών διαισθήσεων. Και ένας τέτοιος έλεγχος ενδέχεται να οδηγήσει τελικά σε ριζικές θεωρητικές καινοτομίες. Τα παράδοξα του Ζήνωνα του Ελεάτη για την κίνηση, υποχρέωσαν τον Αριστοτέλη να αξιοποιήσει τη διάκριση μεταξύ του δυνάμει και του ενεργεία ή εντελέχεια είναι στην ανάλυση του απείρου και του συνεχούς (ενδεικτικά, βλ. Sainsbury 1985, σσ. 5-24 καθώς και Αναπολιτάνος 1985, σσ. 59-75). Το παράδοξο του Russell υπονόμευσε το πρώιμο πρόγραμμα του Frege για την αναγωγή της αριθμητικής στη λογική, αποτέλεσε κίνητρο για την επινόηση της θεωρίας των τύπων από τον ίδιο τον Russell και αντιμετωπίστηκε από τον Zermelo με την εισαγωγή του αξιωματικού σχήματος διαχωρισμού σε εκείνη την εκδοχή της θεωρίας συνόλων, που διεκδικεί μέχρι σήμερα το ρόλο του θεμελίου όλων των κλασικών μαθηματικών (βλ., π.χ., Αναπολιτάνος 1985, σσ. 184-240). Το παράδοξο των Einstein, Podolsky, και Rosen (EPR) στη φιλοσοφία της κβαντικής μηχανικής συγκρότησε έναν από τους κύριους για τη διατύπωση θεωριών κρυμμένων μεταβλητών και οδήγησε στη διερεύνηση της μη τοπικότητας, της μη διαχωρισιμότητας και του ολισμού της κβαντικής πραγματικότητας (βλ., π.χ., Cushing [1998] 2003, σσ. 421-454). Και ο κατάλογος μπορεί να εμπλουτιστεί πολύ περισσότερο.

Πράγματι, πολύ γενικά, ως παράδοξο νοείται ένα επιχείρημα που εξάγει ένα φαινομενικά μη αποδεκτό συμπέρασμα από φαινομενικά αποδεκτές προκείμενες με φαινομενικά αποδεκτούς κανόνες συναγωγής (βλ. Sainsbury 1988, σ. 1). Το συμπέρασμα φαίνεται μη αποδεκτό είτε γιατί αποτελεί λογική αντίφαση είτε γιατί συγκρούεται με το συμπέρασμα κάποιου άλλου φαινομενικά αποδεκτού επιχειρήματος είτε γιατί αντιβαίνει σε αποδεκτές θεωρίες ή διαισθήσεις. Έπεται ότι μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση ενός παραδόξου έχει δύο συνιστώσες (βλ. Haack 1978, σσ. 135-151). Η πρώτη συνίσταται στον εντοπισμό των φαινομενικά αποδεκτών προκείμενων, κανόνων συναγωγής, θεωριών ή διαισθήσεων που πρέπει να εγκαταλειφθούν και στην υπόδειξη του τρόπου αντικατάστασής τους. Η δεύτερη συνίσταται σε μια εξήγηση του γιατί οι εν λόγω προκείμενες, κανόνες συναγωγής, θεωρίες ή διαισθήσεις δεν πρέπει, παρά τα φαινόμενα, να θεωρούνται αποδεκτές ή αποδεκτοί. Και για παράδοξα που δεν πηγάζουν από απλές πλάνες του κοινού νου, η σύνθεση μιας ολοκληρωμένης λύσης αποτελεί στόχο κάθε άλλο παρά τετριμμένο.

Αυτήν ακριβώς τη διάσταση της φιλοσοφικής χρησιμότητας των παραδόξων αναδεικνύει με θαυμαστό τρόπο το βιβλίο της Olin. Στο πρώτο κεφάλαιο, η συγγραφέας αποσαφηνίζει την έννοια του παραδόξου, παρουσιάζει διάφορα κριτήρια ταξινόμησης των παραδόξων σε τύπους και επεξηγεί την έννοια της επίλυσης ενός παραδόξου. (Παρεπιμπτόντως οι ορισμοί και ταξινομίες που προσφέρει η Olin επιχειρούν να διεισδύσουν σε βαθύτερα επίπεδα ανάλυσης από αυτά που σκιαγραφούνται στην προηγούμενη παράγραφο). Το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον διαληθισμό- στη θέση ότι μερικές προτάσεις μπορεί να είναι και αληθείς και ψευδείς, ότι μερικές αντιφάσεις μπορεί να είναι αληθείς και ορθολογικώς αποδεκτές. Η θεματική αυτή περιλαμβάνει μια παρουσίαση και φιλοσοφική αξιολόγηση της παρασυνεπούς λογικής του Graham Priest με εντυπωσιακή οικονομία και σαφήνεια. Τα υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου ανατέμνουν διάφορα παράδοξα που θίγουν ζητήματα ιδιαίτερης φιλοσοφικής βαρύτητας, όπως η ορθολογικότητα των πεποιθήσεων και των πράξεων και η ασάφεια στη γλώσσα- εξέχουσα θέση ανάμεσα σε αυτά κατέχουν το παράδοξο της πρόβλεψης, το παράδοξο του προλόγου, το παράδοξο της κλήρωσης, το παράδοξο του Newcomb, το δίλημμα του φυλακισμένου και τα παράδοξα των σωρειτών. Η συζήτηση είναι συστηματική, καλύπτει διεξοδικά τη σύγχρονη βιβλιογραφία και επεκτείνεται στη διατύπωση πρωτότυποων θέσεων της συγγραφέως. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με ένα παράρτημα, στο οποίο αναπτύσσονται συνοπτικά, αλλά με βιβλιογραφική καθοδήγηση για τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη, δεκαεπτά επιπλέον παράδοξα, μερικά από τα οποία δεν σχετίζονται με εκείνα που πραγματεύεται το κύριο μέρος του βιβλίου.

Η ελληνική έκδοση εμπεριέχει ένα δεύτερο παράρτημα, γραμμένο από τον Δημήτρη Πορτίδη, που αποτελεί μια περιεκτική εισαγωγή στα στοιχεία της κλασικής παραγωγικής λογικής. Έτσι η ελληνική έκδοση προσφέρεται για μελέτη ακόμη και από αναγνώστες που στερούνται οποιουδήποτε τεχνικού υποβάθρου. Στην αρχή συμπεριλαμβάνεται και ένας πρόλογος της συγγραφέως, γραμμένος ειδικά για την ελληνική έκδοση, ο οποίος, ωστόσο, περιέχει δύο σημεία διασάφησης των θέσεών της που προέκυψαν από τα σχόλια και τις αντιδράσεις στην αγγλική έκδοση. Η ελληνική έκδοση είναι άρτια από γλωσσικής σκοπιάς. Επίσης ιδιαίτερα χρήσιμο για τους έλληνες αναγνώστες είναι ένα σύντομο γλωσσάριο κεντρικών φιλοσοφικών όρων που παρατίθεται στο τέλος.

Συμπερασματικά, προτείνω ανεπιφύλακτα το Παράδοξο της Doris Olin σε όλα τα μέλη του ελληνικού αναγνωστικού κοινού που έχουν ενδιαφέροντα στις περιοχές της γνωσιολογίας, της λογικής, της θεωρίας πιθανοτήτων, της θεωρίας αποφάσεων, της θεωρίας παιγνίων και συναφών θεωρητικών κλάδων – ακόμη και σε εκείνα τα μέλη του αναγνωστικού κοινού που δεν γνωρίζουν ότι έχουν τέτοια ενδιαφέροντα.

Άρις Αραγεώργης, COGITO, Οκτώβριος 2007, Τεύχος 07.