Πραγματεία περί αθεολογίας

Τον όρο αθεολογία (που είναι βέβαια νεολογισμός) πρωτοχρησιμοποίησε το 1950 ο Ζορζ Μπατάιγ σε επιστολή του προς τον Ρεϊμόν Καινό. Πενήντα τέσσερα χρόνια αργότερα, ένας πολύ νεότερος συγγραφέας, ο Μισέλ Ονφρέ, έγραψε ένα αντιθεολογικό - ή αθεολογικό - «μανιφέστο» που έκανε θραύση στη Γαλλία πουλώντας μέσα σε έναν χρόνο πάνω από 400.000 αντίτυπα. Η έκδοσή του το 2004 προκάλεσε σκάνδαλο στη χώρα. Αμέσως μόλις κυκλοφόρησε, ο συγγραφέας προσεκλήθη σε συζήτηση στην τηλεόραση όπου συμμετείχαν επιφανείς κληρικοί, με επικεφαλής τον νέο καρδινάλιο του Παρισιού μονσινιόρ Vingt-Trois. Ο Ονφρέ, όπως γράφτηκε στον Τύπο, «τους εξολόθρευσε σαν να 'ταν μύγες».
Ο πρόλογος του βιβλίου θυμίζει τον Καμύ-δοκιμιογράφο στις καλύτερες στιγμές του. Στη συνέχεια το ύφος του Ονφρέ γίνεται μαχητικό, πολεμικό και ειρωνικό - βολταιρικό θα λέγαμε. Ο σκοπός του ήταν προφανής: θέλησε να συντρίψει τις αυταπάτες, τα ψεύδη και τα ιδεολογήματα του μονοθεϊσμού, που από τα φονταμενταλιστικά του δόγματα υποφέρει ολόκληρος ο κόσμος. Η πρότασή του είναι ξεκάθαρη: δεν υπάρχει άλλη απάντηση στα δεινά αυτά από την επιστροφή στον Διαφωτισμό, στην αντιθεολογία ή πιο σωστά στον πραγματικό κόσμο που τον προσλαμβάνουμε όχι με την πίστη, αλλά με τις αισθήσεις και τις γνώσεις μας.
Η εποχή μας δεν είναι εποχή του θανάτου του Θεού αλλά της επιστροφής του, υποστηρίζει ο Ονφρέ. Ο Θεός δεν πέθανε, όπως είπε ο Νίτσε, αλλά επιστρέφει πάνοπλος, εκδικητικός, φανατικός, ολοκληρωτικός, σαν τα πολιτικά συστήματα που τον επέβαλαν. Οι μονοθεϊστικές Εκκλησίες παράγουν πολιτικά αποτελέσματα, έχουν υμνήσει δικτάτορες, έχουν ευλογήσει τα όπλα και τους πολέμους.
Ο συγγραφέας είναι αμείλικτος. Ο Απόστολος Παύλος, λ.χ., στο βιβλίο του παρουσιάζεται ως ένας φανατικός και αγράμματος «πράκτορας» της καταστολής, του φόβου και της υποτέλειας, ενώ όλες οι μονοθεϊστικές θρησκείες «σταυρώνουν τη ζωή και εξυμνούν την ανυπαρξία».
Δεν είναι βέβαια άγνωστα τα περισσότερα από τα στοιχεία με τα οποία τροφοδοτεί την επιχειρηματολογία του ο Ονφρέ. Είναι γνωστό, λ.χ., ότι το πρώτο auto da fe το είχαμε στην Ανατολή, όταν στην Εφεσο ο όχλος έκαψε κατ' εντολήν του Αποστόλου Παύλου τα βιβλία των «αιρετικών», δηλαδή των μορφωμένων Εθνικών. Γνωστά είναι ακόμη τα σχετικά με την καταστροφή των αρχαίων ναών και τις διώξεις των φιλοσόφων, με αποκορύφωμα τα εγκλήματα της Ιεράς Εξετάσεως που διαπράχθηκαν εν ονόματι του Χριστού. (Τα θύματα της Ιεράς Εξετάσεως, ας σημειωθεί, ξεπερνούν τις 200.000.)
Ο μονοθεϊσμός δοξολογεί τον θάνατο και τον προκρίνει έναντι των απολαύσεων της ζωής, λέει ο Ονφρέ - και αυτά είναι γνωστά. Γνωστά είναι ακόμη και τα σχετικά με τον αντισημιτισμό κάποιων επιφανών ιερωμένων, καθολικών, προτεσταντών και ορθοδόξων (με αποκορύφωμα τις ανατριχιαστικές προτροπές του Λούθηρου για τις διώξεις των εβραίων, που τις πραγματοποίησαν τρεις αιώνες αργότερα με επιστημονική ακρίβεια οι ναζιστές).
Συναρπαστική γραφή

Σε τι συνίσταται λοιπόν η πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου; Νομίζω - και αυτό εξηγεί και την επιτυχία του - ότι αυτό οφείλεται πριν απ' όλα στο συγγραφικό ταλέντο του Ονφρέ, όπως και στο πάθος με το οποίο εκφράζει τις απόψεις του. Γιατί και οι υπερρεαλιστές, λ.χ., κορόιδευαν την άμωμο σύλληψη, αλλά ο Ονφρέ ανακαλύπτει πίσω από αυτή, πίσω από την αγνεία, την παρθενία και τα συμπαρομαρτούντα, τις χειρότερες μορφές καταστολής και ένα είδος μεταφυσικού τρόμου που μεταβάλλει τους ελεύθερους ανθρώπους σε ανδράποδα.
Το βιβλίο προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στη Γαλλία - και οι ενστάσεις που θα μπορούσε να προβάλει κανείς δεν είναι διόλου λίγες. Λ.χ., μπορεί το Βατικανό, όπως και η προτεσταντική Εκκλησία, να υποστήριξε στην αρχή τον Χίτλερ, όταν ωστόσο το ναζιστικό καθεστώς ισχυροποιήθηκε στη Γερμανία, στη θέση του Ευαγγελίου τοποθετήθηκε ο Αγών μου του Χίτλερ, ενώ δεν είναι λίγοι και οι ιερείς που διώχθηκαν. Επί της αρχής, όσες ομοιότητες έχει ο ιουδαϊσμός με τον μωαμεθανισμό και τον χριστιανισμό άλλες τόσες είναι και οι διαφορές τους. Αλλά και μόνο οι ενδοδογματικές διαφορές που οδήγησαν σε πολυετείς πολέμους και εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς αρκούν για να καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα ότι τα πράγματα δεν είναι και τόσο απλά. Αλλά το γενικό συμπέρασμα του συγγραφέα, αν αφήσει κανείς τις κάποτε ακραίες απόψεις, από τις οποίες δεν μπορεί να είναι απαλλαγμένο ένα βιβλίο πολεμικής, είναι σημαντικότατο, ιδιαίτερα σε μια εποχή θρησκευτικού φανατισμού, βίας, απειλών και εγκλημάτων που διαπράττονται καθημερινά στο όνομα της όποιας θρησκείας.
Ο κοσμικός ανθρωπισμός επομένως, η μεγάλη κατάκτηση του Διαφωτισμού που θεμελιώθηκε ουσιαστικά τον 19ο αιώνα, είναι η μόνη απάντηση των ενεργών πολιτών στους φονταμενταλιστές. Ο Ονφρέ υποστηρίζει ότι η μάχη αυτή πρέπει να δοθεί με σοβαρότητα, με επιχειρήματα, σε ένα φιλοσοφικό μεν αλλά κατανοητό από όλους επίπεδο. Δεν χρειάζονται λοιδορίες, ψευδοδιάλογοι για λεπτομέρειες, γιατί έτσι παίζουμε το παιχνίδι των φανατικών - για να μην πούμε ότι έχουμε και εμείς μολυνθεί από την ιδεολογία του αντιπάλου. Η επιστροφή των μονοθεϊστικών θρησκειών σηματοδοτείται από τις εκκοσμικευμένες μορφές της θρησκείας στις οποίες έχουν παγιδευτεί πολλοί σύγχρονοι διανοούμενοι. Ετσι, το βιβλίο του Ονφρέ δεν είναι στην ουσία μανιφέστο κατά της αθεΐας αλλά μιας κοσμικής ουτοπίας, όπως θα χαρακτήριζα τον υπότιτλό του (μεταφυσική της μεταφυσικής).

Τα τελευταία δέκα χρόνια έχει εμφανιστεί ένα κίνημα, κυρίως στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, που υποστηρίζει πως η επιστήμη μπορεί να συμβάλει στην απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Αυτή η προσπάθεια αντιμετώπισε τα πυρά επιστημόνων όλου του φάσματος της ανθρώπινης γνώσης. Η ένταση των θρησκευτικών διενέξεων, η πολιτικοποίηση τους, η διαρκώς αυξανόμενη στον τρίτο κόσμο επιρροή των θρησκευτικών θεσμών και εκκλησιών, αλλά και η διαρκώς διογκούμενη δύναμη του ανορθολογισμού στον Πρώτο Κόσμο ανέσυραν στην επιφάνεια έναν προβληματισμό για τη θρησκεία ως πρόβλημα.
Αν και υπήρξαν βιβλία που εστίασαν περισσότερο στο να περιχαρακώσουν τον χώρο των επιστημών από αυτόν των μεταφυσικών κρίσεων, υπήρξαν και βιβλία που επικέντρωσαν τα πυρά τους στις ίδιες τις μεταφυσικές αναφορές. Την τριετία 2004-2006 υπήρξε μια σχετική έκρηξη του προβληματισμού σχετικά με τον ρόλο, τη θέση, την επιρροή, αλλά και το μέλλον της θρησκευτικής συνείδησης ως μεταφυσικού φαινομένου. Αυτή η έκρηξη εκδηλώθηκε μέσα από βιβλία πολεμικής και όχι επιστημονικού μεθοδισμού. Μάλιστα, τα ΜΜΕ δεν δίστασαν να θεωρήσουν πως οι συγγραφείς αυτών των βιβλίων συνιστούν ένα νέο κίνημα που αποκλήθηκε κίνημα των «Νέων Αθεων». Από το βιβλίο του Βρετανού βιολόγου και φιλοσόφου Ρίτσαρντ Ντόκινς «Η πλάνη του Θεού», όπου ξεχειλίζει ένας χείμαρρος αντιθρησκευτικών σχολίων και κρίσεων, ώς το βιβλίο του Σαμ Χάρις «Γράμμα σε ένα Χριστιανικό Εθνος» και από εκεί στο «Πνεύμα του αθεϊσμού: Εισαγωγή σε μια πνευματικότητα χωρίς Θεό» του Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ, στο οποίο αναζητείται μια θρησκεία της πνευματικότητας χωρίς εκκλησία, μέχρι και το παρουσιαζόμενο βιβλίο του Μισέλ Ονφρέ διαπιστώνουμε μια κατά μέτωπο επίθεση κατά της θρησκείας.
Ο Ονφρέ ξεκινάει από μια διαπίστωση, πως ο Θεός ως μια μυθοπλασία ποτέ δεν πεθαίνει. Υποστηρίζει πως ήταν εντελώς λαθεμένες οι απόψεις, οι οποίες από τον Νίτσε και εντεύθεν ανακάλυψαν τον περίφημο θάνατο του Θεού. Αντιθέτως, σήμερα διαπιστώνει μια έξαρση του θρησκευτικού φαινομένου και τις συνάδουσες σ' αυτό πρακτικές. Δεν φείδεται χαρακτηρισμών για το θρησκευτικό φαινόμενο ως μορφή εκδήλωσης της νεύρωσης, του μυστικισμού και της υστερίας. Στους άσπονδους εχθρούς του Θεού συμπεριλαμβάνονται η ευφυΐα, η λογική, το κριτικό πνεύμα, η χαρά της ζωής. Ο χώρος γύρω από τον οποίο οργανώνονται και θριαμβεύουν οι θρησκείες είναι αυτός της ενόρμησης του θανάτου. Το αποτέλεσμα της κυριαρχίας αυτής της ενόρμησης είναι το μίσος γι' αυτόν τον κόσμο και η λατρεία για έναν άλλο μεταφυσικό κόσμο. Συστατικά στοιχεία των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι ο φόβος που γεννά η ζωή, ο μισογυνισμός, η λατρεία του θανάτου, η μισαλλοδοξία, η φυγή απ' όλες τις απολαύσεις και τη γνώση. Αντιστρέφοντας την άποψη του Ντοστογιέφσκι υποστηρίζει πως η ύπαρξη του Θεού κάνει δυνατή την ύπαρξη κάθε είδους αγριότητας. Από τα πυρά του δεν γλιτώνουν ο Απόστολος Παύλος, τα Ευαγγέλια, οι μυθικές παραστάσεις της Βίβλου, τα παραληρήματα του Κορανίου, οι Σταυροφορίες, η Ιερά Εξέταση, η σαρία και τέλος, ο ιερός πόλεμος - κοινό σημείο όλων των θρησκειών.
Αυτό που εδώ αξίζει να τονίσουμε είναι η παρατήρησή του πως οι θρησκείες χρησιμοποιώντας τη «δειγματοληπτική μέθοδο» μπορούν να αντλούν από τα ιερά βιβλία ό,τι τις συμφέρει. Εδώ οι θρησκείες καλούν στην αγάπη και τη φιλευσπλαχνία κι εκεί προπαγανδίζουν το μίσος και την εξόντωση των «απίστων». Βεβαίως για τον συγγραφέα η ουσία των θρησκειών δεν είναι η αγάπη, αλλά το μίσος και η στήριξη των ισχυρών.
Ολοι αυτοί οι λόγοι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, κάνουν επιτακτική την ανάδειξη μιας Αθεολογίας (όρος που πρώτος χρησιμοποίησε, το 1950, ο Ζορζ Μπατάιγ σε επιστολή του προς τον Ρεϊμόν Κενό). Αυτή η αθεολογία δεν θα αποτελεί μια χριστιανική μορφή αθεΐας, όπως κατά τον συγγραφέα είναι ο βολτερικός και ρουσοϊκός ντεϊσμός καθώς και η καντιανή ηθική. Ο Ονφρέ πιστεύει πως μόνον η δημιουργία ενός νέου μετώπου του Διαφωτισμού και μιας νέας μεταχριστιανικής κοσμικής σκέψης είναι σε θέση να αμφισβητήσουν την κυριαρχία της θρησκευτικής συνείδησης. Η πολεμική του παρασύρει και τον σύγχρονο μετανεωτερικό σχετικισμό, ο οποίος θεωρεί «ισότιμες όλες τις επιχειρηματολογίες».
Αν εξαιρέσουμε το αριστοτεχνικό ύφος και την πολεμική διάθεση, οι θέσεις του Ονφρέ δεν αποτελούν κάτι το καινοφανές. Ο ίδιος χρησιμοποιεί την ίδια δειγματοληπτική μέθοδο για την οποία κατηγορεί τις θρησκείες, για να μας δώσει μια καρικατούρα των θεολογικών αντιλήψεων. Το σχήμα του Ονφρέ είναι ένα απλοποιημένο σχήμα, με καλούς άθεους και κακούς πιστούς. Η αντιστροφή της λογικής Μπους. Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου έχει την αίσθηση πως παρακολουθεί ένα τηλεοπτικό κατηγορώ κατά της θρησκείας. Εδώ η γραφή εντυπωσιάζει γιατί παρουσιάζεται με εικονικό τρόπο. Αυτή η εικονική γραφή υποκαθιστά τη βαθύτητα και την ευγενή αξιοπρέπεια του λόγου. Ο Ονφρέ θέτει πολύ σοβαρά ζητήματα με ανάλαφρο τρόπο. Αυτός ο τρόπος τέρπει τον αναγνώστη. Αν η αναγνωστική απόλαυση είναι ο στόχος του βιβλίου, τότε μιλάμε για ένα πολύ πετυχημένο βιβλίο. Αν όμως ο στόχος είναι η δημιουργία μια νέας αθεΐας, τότε η προσπάθεια είναι σαφώς αποτυχημένη.
Ο συγγραφέας λέει τις αλήθειες υπερβολικά και μονομερώς, κάνοντας με αυτόν τον τρόπο συμπαθές το ψέμα της θρησκείας (μια ματιά στις κρίσεις του για τη συμμαχία της Καθολικής Εκκλησίας με τον ναζισμό και η εντελώς λαϊκίστικη θεώρησή του για το έργο του Πάπα Ιωάννη-Παύλου Β' πείθουν για την αλήθεια αυτού που γράφουμε). Οι απόψεις του συγγραφέα απλοποιούν τους λόγους ύπαρξης της θρησκευτικής συνείδησης και κυρίως τους αποκόπτουν από τις κυρίαρχες οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις. Θα λέγαμε μάλιστα πως στο σχήμα του οι θρησκευτικές σχέσεις από παράγωγα των αλλοτριωμένων κοινωνικών σχέσεων μετατρέπονται σε παραγωγό αυτών των κοινωνικών σχέσεων. Συνοδοιπόρος αυτού του απλοϊκού τρόπου σκέψης είναι και ο μανιχαϊκός διαχωρισμός μεταξύ λειτουργών της θρησκείας που εξαπατούν και λαού που εξαπατάται.
Οι θεωρήσεις τύπου Ονφρέ δεν κατανοούν πως ο περίφημος θάνατος του Θεού δεν αφορούσε θέματα προσωπικής πίστης, αλλά συμπεριφοράς. Ο καπιταλιστικός άνθρωπος ποτέ δεν έπαψε να πιστεύει, παράλληλα όμως δρα ως αυτή η θεοσέβεια να μην έχει καμία ισχύ στον εμπράγματο κόσμο των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων. Ο Θεός ως προσωπική πίστη ποτέ δεν απουσίασε από τον κόσμο των πεποιθήσεων, ενώ ταυτόχρονα η καπιταλιστική ολοκλήρωση έχει ήδη σημαδέψει τον πραγματικό κόσμο με την απώλεια του Θεού.
Είναι αλήθεια πως ο Διαφωτισμός, η νεωτερικότητα και η εκκοσμίκευση δεν αμφισβητούν την προσωπική πίστη, αλλά την ταύτιση της χριστιανικής πίστης και εξουσίας με την κοσμική. Επομένως, ίσως είναι επιτακτική η ανάγκη αμφισβήτησης του συναισθήματος της προσωπικής πίστης ως ανασταλτικού παράγοντα της ανθρώπινης αυτοτέλειας. Ως εδώ καλά. Ο δρόμος όμως που ακολουθεί ο Ονφρέ μάλλον οδηγεί σε αντίθετα αποτελέσματα. Η αναγκαία θεωρία της αθεΐας δεν μπορεί να ακολουθήσει τον δρόμο της προσβολής, του λαϊκισμού και κυρίως αυτόν της συνοικίας των επιφαινομένων.

-Όποιος είναι άθεος να σηκώσει το χέρι! Λοιπόν, τιμωρία στον τοίχο!
Ένας άνθρωπος, εκπρόσωπος του Θεού μιλά. Δεν τον νοιάζει τί είσαι, του αρκεί η αθεΐα σου. Ο Michael Onftay στο βιβλίο του "Πραγματεία περί αθεολογίας", μπορεί να μην πείθει έναν πιστό να αλλαξοπιστήσει αλλά σίγουρα καταφέρνει να τον βάλει σε σκέψεις. Σίγουρα, επιβεβαιώνει όσους χρησιμοποιούν τη λογική.