Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα : (Συναγωγή από λεξικά)

(Από το αριστερό «αυτί» του εξωφύλλου)
Η εργασία αυτή είναι μια συμβολή στη συγκρότηση ενός corpus των τουρκισμών του κρητικού ιδιώματος. Περιέχει τις λέξεις τουρκικής προέλευσης (περίπου 3000) που έχουν θησαυριστεί στα λεξικά του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος που έχουν δημοσιευτεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται για λέξεις που προήλθαν κατευθείαν από τα τουρκικά (χαΐνης < hain) ή προέκυψαν στη συνέχεια από αυτές με τη διαδικασία της παραγωγής (χαϊνεύω) ή της σύνθεσης (Χαϊνόσπηλιος). Από αυτές αρκετές έχουν ξεχαστεί (π.χ., αζάτι, νταλντίζω, ρεσπέρης) ή θεωρούνται παρωχημένες (αμπλά, μπαρντάκι, ραέτι), αλλά είναι και πολλές που χρησιμοποιούνται και σήμερα στον καθημερινό λόγο, άλλες ως πανελλήνιες (κέφι, μεράκι, μπελάς, μπαϊλντίζω, τζάκι) και άλλες ως ιδιωματικές (γραντίζω, εμά!, κατσά κατσά, μαγλατάς, μαϊμούνι, ξεχαρτζίζω, σάικα, τσαπράζι, χιαχιρντίζω).
Στην εισαγωγή αναφέρονται αναλυτικά τα λεξικογραφικά έργα που αποδελτιώθηκαν, περιγράφεται λεπτομερώς η τυπική δομή ενός λήμματος και παρατίθεται η βασική βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για τον έλεγχο της ετυμολογίας. Οι λέξεις παρουσιάζονται αλφαβητικά. Για καθεμιά σημειώνεται η γραμματική κατηγορία στη οποία ανήκει, η προφορά της με το διεθνές φωνητικό αλφάβητο και τα λεξικά στα οποία υπάρχει. Στη συνέχεια δίνονται οι διάφορες παραλλαγές της, οι σημασίες και η ετυμολογία της. Συχνά υπάρχουν προσθήκες, σχόλια και σημειώσεις του συντάκτη.

Από τον πρόλογο

(Θεοχάρης Δετοράκης, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης)


[…] είμαι ιδιαίτερα ευτυχής, που μου δίδεται η ευκαιρία να προλογίσω την παρούσα λεξικογραφική εργασία.
[…] Στην ουσία είναι συγκέντρωση και έλεγχος, σημασιολογικός και ετυμολογικός, των τουρκικής προελεύσεως λέξεων, που έχουν θησαυριστεί σε δώδεκα έντυπα λεξικά του κρητικού ιδιώματος, βιβλιογραφικό κατάλογο των οποίων παρέχει ο συγγραφέας, με τις χρησιμοποιούμενες συντομογραφίες τους.
Η μέθοδος εργασίας και παρουσίασης του υλικού είναι υποδειγματική και διδακτική για άλλες ανάλογες λεξικογραφικές εργασίες όχι μόνο του κρητικού ιδιώματος, αλλά και των άλλων τοπικών ιδιωμάτων του ελληνικού χώρου. Προτάσσεται πρόλογος και παρουσίαση της μεθόδου εργασίας, ακολουθεί πίνακας συμβόλων φωνητικής μεταγραφής των λέξεων και πίνακας συντομογραφιών. […] Την οργάνωση της συναγωγής του λεξιλογικού υλικού του εκθέτει ο συντάκτης αναλυτικά, με παραδείγματα και πλούσια βιβλιογραφία, που είναι εξαιρετικά χρήσιμη για τους ασχολούμενους με τα προβλήματα της κρητικής λεξικογραφίας. […]
Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται στη βιβλιογραφία της κρητικής λεξικογραφίας ένα έργο με τόσο πλούσια και έγκυρη επιστημονική τεκμηρίωση. Στο κάθε λήμμα εντάσσονται και όλοι οι τύποι με τους οποίους αυτό έχει καταχωριστεί στα λεξικά, καθώς και τα σχετικά υποκοριστικά και τοπωνύμια, λ.χ. τεψί-ταψί, χαλάλι-χελάλι, ετζέλι-ιντζέλι-ιτζίλι, οντάς-ονταδάκι, αραστάς-Αραστάς, χαμάμι-Μικρό Χαμαμάκι, κ.τ.ό. Παρέχεται η ένδειξη της γραμματικής κατηγορίας και η μεταγραφή με λατινικούς χαρακτήρες, της προφοράς. […] Στο σημασιολογικό τμήμα του λήμματος παρέχονται όλες οι σημασίες, όπως αναγράφονται στα λεξικά, των οποίων δηλώνονται οι βραχυγραφίες. Ακολουθεί η ετυμολογία και η βιβλιογραφική τεκμηρίωσή της με παραπομπές στα μεγάλα και έγκυρα ελληνικά και τουρκικά λεξικά. Τα τουρκικά έτυμα δίδονται με τη σύγχρονη λατινική γραφή, αλλά και στο προκεμαλικό αραβοτουρκικό αλφάβητο.
Είναι επίσης σημαντικό ότι ο κ. Ορφανός δεν περιορίζεται απλώς στις καταγραφές των έως τώρα γνωστών λεξικών του κρητικού ιδιώματος. Επανεξετάζει τις παρεχόμενες από παλαιότερους λεξικογράφους σημασίες και χρήσεις των τουρκογενών λέξεων, προτείνει διορθώσεις και προσάγει νέες σημασίες, πολλές από τις οποίες είναι παντελώς άγνωστες, και παραθέτει αντίστοιχες εκφράσεις και παροιμίες από τη σύγχρονη τουρκική γλώσσα.
Εκεί όμως που διαφοροποιείται πλήρως από τους άλλους λεξικογράφους του κρητικού ιδιώματος είναι το πρόβλημα της ετυμολογίας: δεν αρκείται στις προτεινόμενες από τους λεξικογράφους ετυμολογίες, αλλά προβαίνει σε διορθώσεις, ουσιώδεις πολλές φορές, και συμπληρώνει ετυμολογίες λημμάτων, όπου οι παλαιότεροι λεξικογράφοι σιωπούν.
[…] ένα αξιόλογο και πρωτόγνωρο Λεξικό Τουρκισμών του Κρητικού Ιδιώματος, που είναι γέννημα μεγάλης αγάπης, εντυπωσιακής γνώσης, και άκρας επιμέλειας. […]
έργο αληθινά αξιοθαύμαστο […] αποτελεί σημαντική συμβολή όχι μόνο στη γνώση του κρητικού ιδιώματος, για την οποία εμείς οι κρητολόγοι και κρητολογούντες είμεθα ευγνώμονες, αλλά και στην όλη ελληνική λεξικογραφία.