Ξαγρυπνώντας

Τέσσερις άνθρωποι στο βομβαρδισμένο Λονδίνο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου -τέσσερις αναπόδραστες μοίρες. Η Κέι, τραυματιοφορέας στον πόλεμο, με μια ζωή γεμάτη εμπειρίες, ντυμένη πια σαν άνδρας,
περιφέρει την πείνα της ψάχνοντας... Η Έλεν, έξυπνη, γλυκιά, αγαπημένη, με ένα βαρύ μυστικό που πονά... Η Βιβ, το ξέγνοιαστο κορίτσι-όνειρο, πεισματικά, ανόητα ερωτευμένη με τον ίδιο άντρα
που την πρόδωσε και την προδίδει... Κι ο Ντάνκαν, ένας άνδρας αθώος μα με τους δαίμονες των αθώων στην ψυχή.

Τρυφερή, τραγική και συγκινητική, η ιστορία αυτών των τεσσάρων ανθρώπων κινείται στους χώρους εκείνους όπου μαίνεται ο πόλεμος της ψυχής με το σώμα, και όπου το ψέμα συγκρούεται με την αλήθεια. Από τα σημαντικότερα βρετανικά μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Σάρα Ουότερς, που βρέθηκε δύο φορές στη βραχεία λίστα για το βραβείο Booker, θεωρείται μία από τις πλέον ρηξικέλευθες σύγχρονες φωνές της αγγλικής μυθιστοριογραφίας, κυρίως για την αμετάβλητη από βιβλίο σε βιβλίο επιλογή της θεματικής της, η οποία αφορά την κατασκευή της λεσβιακής ταυτότητας σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Στο προηγούμενο μυθιστόρημά της, «Fingersmith», το οποίο απέσπασε τον έπαινο των κριτικών, περιέγραψε, σε πρώτο πρόσωπο, γυναίκες της βικτοριανής περιόδου, οι οποίες βίωσαν τον έρωτα με άλλες γυναίκες, ενώ στο «Ξαγρυπνώντας» η δράση μεταφέρεται στο μεταπολεμικό Λονδίνο, προκειμένου να αποδοθεί η παραβατική συμπεριφορά και η διαχείριση της «απαγορευμένης» σεξουαλικότητας των ηρώων της, δίνοντας έμφαση στον τρόπο που η παράνομη φύση των επιθυμιών τους βρίσκει διέξοδο, σε περιόδους κρίσης. Πέρα όμως από τη σεξουαλικότητα, αυτό που κυρίως αποτυπώνεται στο «Ξαγρυπνώντας» είναι η απελευθέρωση των δυνάμεων εκείνων που σε ειρηνικές περιόδους είναι εγκλωβισμένες, αλλά υπό την απειλή του θανάτου κάνουν την εμφάνισή τους και λειτουργούν αποτελεσματικά, σώζοντας ζωές και ιδέες: οι άνθρωποι αφήνονται περισσότερο, βιώνουν τα συναισθήματά τους εντονότερα κι εκφράζουν τις προτιμήσεις τους σαφέστερα, όταν παντού ελλοχεύει ο κίνδυνος. Η κατάργηση των περιορισμών, των τάξεων, των ορίων, των προκαταλήψεων και των ασφαλιστικών δικλίδων τούς ωθούν στο να τολμήσουν να βιώσουν ακραία συναισθήματα, να αφεθούν αλλά και να δοκιμάσουν εμπειρίες που ίσως σε περιόδους ειρήνης δεν θα τολμούσαν. Επιπλέον, ένα από τα κεντρικά θέματα που επεξεργάζεται η Ουότερς είναι η αδυναμία επιστροφής στον παλιό εαυτό, σε αυτό που υπήρξαν πριν τον πόλεμο, καθώς οι δεσμοί με το παρελθόν έχουν υποστεί σοβαρή αλλοίωση και γύρω τους έχουν επέλθει ανεπανόρθωτες μεταβολές.



Ζωή μετά τον θάνατο



Το 1947, στο μεταπολεμικό Λονδίνο, οι δύσκολες ώρες έχουν πλέον παρέλθει, και υποτίθεται πως ο καθένας έχει επιστρέψει στη ζωή του, αν και όλοι έχουν χάσει και πενθούν κάποιον ή φέρουν κάποιο αγιάτρευτο τραύμα. Τους συναντάμε στο εργασιακό τους περιβάλλον, όλοι κάνουν κάποιες δουλειές, έχουν κάποιες συνήθειες, βρίσκονται με κάποιους ανθρώπους, όμως δεν γνωρίζουμε πώς βρέθηκαν σε αυτή τη θέση, τι έχει προηγηθεί αλλά και το πώς συνδέθηκαν μεταξύ τους. Δεν ήταν πάντα έτσι, κατά την περίοδο του πολέμου τούς δόθηκε η ευκαιρία να εκδηλώσουν και τις γενναίες πλευρές του εαυτού τους, την ανιδιοτέλεια, τον αλτρουισμό, την περιφρόνηση για οτιδήποτε ποταπό και μικροπρεπές, ο κίνδυνος είχε κινητοποιήσει απενεργοποιημένες πλευρές της προσωπικότητας τους που ενδεχομένως δεν θα είχαν ποτέ εμφανιστεί. Η Ουότερς μέσα από τους χαρακτήρες της θέτει ένα ερώτημα: Πώς είναι η ζωή ύστερα από μια τόσο οριακή εμπειρία; Εφόσον κάποιος αντικρίσει κατά μέτωπο τον θάνατο, εξοικειωθεί με την ευθραυστότητα της ύπαρξης, τι υποτίθεται πώς πρέπει να κάνει μετά; Πώς μπορεί να ζήσει, ή να μη ζήσει, πώς μπορεί να προσποιηθεί πως όλα αυτά δεν συνέβησαν και να επιστρέψει σε μια συμβατική καθημερινότητα, καθώς η περίοδος του πολέμου απεικονίζεται ως μια χρονική στιγμή όπου κάθε μορφή ζωής βρέθηκε σε κάποιου είδους κορύφωση. Η απάντηση, προφανώς είναι πως η νοσταλγία κατέχει σημαντική θέση στη ζωή των χαρακτήρων της, πάντα στρέφονται στο παρελθόν και στους ανθρώπους που συνάντησαν τότε, όλοι διαθέτουν μεγαλύτερη κατανόηση, ακόμα και για θέματα που δεν τους αφορούν, και -έχοντας απαλλαγεί από τις ανακουφιστικές αυταπάτες και τις ληθαργικές ψευδαισθήσεις- περιμένουν λιγότερα από τους άλλους.



Λεπτές αποχρώσεις



Το «Ξαγρυπνώντας» είναι ένα ιδιότυπο μυθιστόρημα, τόσο στον τρόπο γραφής όσο και στον τρόπο δομής. Η συγγραφέας δοκιμάζει καινοτόμους αφηγηματικές τεχνικές προκειμένου να διηγηθεί την ιστορία της και να αποδώσει πειστικά τους χαρακτήρες της: σε τρίτο πρόσωπο, αφηγείται πρώτα το παρόν και μετά περνάει στο προβληματικό και ταραχώδες παρελθόν τους, εμμένοντας στη λεπτομέρεια και μεταφέροντας λεπτές αποχρώσεις συναισθημάτων και αισθήσεων. Η γλώσσα είναι ζωντανή και οι χαρακτήρες «μιλούν» περισσότερο με τον τρόπο που λειτουργούν και κινούνται, φωτίζοντας, ιδιοφυώς πλευρές του χαρακτήρα τους, καθώς παρουσιάζει σύντομες σκηνές κατά τις οποίες κάνουν την εμφάνισή τους η ιδιαιτερότητα και τα πάθη του καθενός: ανιδιοτέλεια, γενναιότητα, ζήλια, ανευθυνότητα, φόβος, βία, ένας αριθμός ανόμοιων ιδιοτήτων καθώς και η «διαφορετικότητά» τους η οποία «εκδηλώθηκε» κατά την περίοδο του πολέμου, μέσα στη γενικότερη χαλάρωση των ηθών.

Το πρώτο και μεγαλύτερο σε μέγεθος κεφάλαιο του βιβλίου τοποθετείται στα 1947, στο μεταπολεμικό Λονδίνο, όπου η Ουότερς μάς συστήνει στους πέντε τραυματισμένους ψυχικά και πάσχοντες πρωταγωνιστές της, φροντίζοντας πάντα να αφήνει κάποιες μικρές νύξεις για τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και πριν από την κήρυξή του και τα οποία ευθύνονται γι' αυτό που είναι σήμερα. Η Κέι, λιγομίλητη, μοναχική και απόμακρη εργάζεται ως νοσοκόμα, ενώ τις ελεύθερες ώρες της πηγαίνει στον κινηματογράφο παρακολουθώντας πρώτα το δεύτερο μέρος του έργου (με ανάλογο τρόπο είναι γραμμένο και το «Ξαγρυπνώντας»), ενώ επανειλημμένως δηλώνει πως «το παρελθόν των ανθρώπων είναι πάντα πιο συναρπαστικό από το μέλλον τους». Η Κέι στοιχειώνεται από τις τρομερές μνήμες του πολέμου, όπου εργαζόταν ως τραυματιοφορέας και καθημερινά «βουτούσε» σε βομβαρδισμένα σπίτια και έσωζε ζωές και -όπως βλέπουμε παρακάτω- έχει συναντηθεί σε δύσκολες ώρες και με ιδιότυπους τρόπους με τους υπόλοιπους χαρακτήρες.

Η Βιβ εργάζεται σε ένα γραφείο συνοικεσίων, διατηρεί για πολλά χρόνια μια σχέση με τον Ρέτζι, έναν παντρεμένο άντρα, ενώ ο αδελφός της Ντάκαν, που ήταν για χρόνια στη φυλακή, τώρα εργάζεται σε ένα εργοστάσιο κηροπλαστικής, διαλυμένος και αποκλεισμένος - ίσως λόγω της ομοφυλοφιλίας του αλλά και κάποιου τραγικού μυστικού: όλοι έχουν κάποιο μυστικό θαμμένο, που αφορά τη σεξουαλικότητά τους και την ερωτική τους ζωή.

Η Ελεν, που δουλεύει στο ίδιο γραφείο με τη Βιβ, συζεί με την ανερχόμενη συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Σούζαν, για την οποία νιώθει έναν παθολογικά δυνατό έρωτα που την οδηγεί σε ακραίες σκηνές ζηλοτυπίας. Από το πρώτο ήδη κεφάλαιο υποψιαζόμαστε πως η Κέι, η Βιβ, η Ελεν και η Σούζαν συνδέονται και με άλλους τρόπους και πως υπάρχουν κάποια σημαντικά γεγονότα που αγνοούμε.

Το δεύτερο κεφάλαιο (1944) μεταφέρεται στο βομβαρδισμένο Λονδίνο, όπου με κινηματογραφική πιστότητα αποδίδεται η δράση των ηρώων εκείνους τους καιρούς, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο (1941) οδηγούμαστε πίσω στην κήρυξη του πολέμου και στην αρχή του προσωπικού δράματος του καθενός.

Στο «Ξαγρυπνώντας» όλοι, εκτός του Ρέτζι (που είναι και ο λιγότερο συμπαθητικός), έχουν μια μορφή αποκλίνουσας σεξουαλικότητας. Η Ουότερς επιλέγει τη δραματική ατμόσφαιρα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου για να αποδώσει τον τραυματισμένο ψυχισμό των ηρώων της, ενώ η αμεσότητα της περιγραφής των χαρακτήρων και η δραματικότητα των γεγονότων ωθούν τον αναγνώστη στην παρακολούθηση της ιστορίας με αμείωτο ενδιαφέρον.

Στο μυθιστόρημα υπάρχουν κάποια ιδιαίτερα διεισδυτικά αποσπάσματα για τη φύση του πολέμου και την αδυναμία των θνητών να ορίσουν τη ζωή τους. Ομως, παρότι όλα συντρίβονται είτε από τον πόλεμο είτε από τον χρόνο, οι άνθρωποι κατορθώνουν να βιώσουν κάποιες στιγμές ευτυχίας, έχοντας συναίσθηση της πεπερασμένης διάρκειάς της, απολαμβάνουν μια πεταλούδα που μπαίνει ξαφνικά μέσα στο αυτοκίνητο, ένα απρόσμενο άγγιγμα ή την ξαφνική εμφάνιση του ήλιου μια φθινοπωρινή μέρα. Οι επιζήσαντες γνωρίζουν πως αυτές οι στιγμές πρέπει να φυλακιστούν και να διαφυλαχτούν ως φυλαχτό, «σαν άμυνα στους μελλούμενους κινδύνους». Με άλλα λόγια, ο πόλεμος τούς έκανε να εκτιμήσουν τη ζωή, τους έμαθε να μη θεωρούν τίποτα δεδομένο και να σώζουν την ομορφιά της κάθε στιγμής, ως μία ακόμα απρόσμενη εύνοια της τύχης.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/11/2007