Στην ακροθαλασσιά

Ο Ουρμπαίν μας ταξιδεύει με χιούμορ στις αλλαγές της νοοτροπίας καταγράφοντας τις ανατροπές που μας οδήγησαν από τις απαγορεύσεις στα ριγέ μαγιώ και απο εκεί στον γυμνισμό, από τις ιατρικές συνταγές των τρίλεπτων εμβαπτίσεων στην κοσμετολογία της θάλασσας, από τα ψαροχώρια στα χωριά-ξενοδοχεία κι από τις άγριες ακτές στην κουλτούρα των παραθαλασσίων διακοπών.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Να μια έξυπνη πραγματεία για τη «μεταμόρφωση», όπως λέει ο υπότιτλος του βιβλίου, «του ταξιδιώτη σε παραθεριστή». Γραμμένη με κέφι από έναν καθηγητή της Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Paris V, που φαίνεται να έχει ενδιατρίψει στο θέμα του ταξιδιού, της περιήγησης και του τουρισμού, έχει το προσόν να καθιστά φανερή τη σταδιακή αλλαγή του ταξιδιώτη, που μετακινείται για να δει και να πλουτίσει από περιπέτειες και συγκινήσεις, σε έναν παραθεριστή, δηλαδή σε έναν άνθρωπο που μετακινείται απλώς για να φτάσει κάπου και να παραμείνει στον τόπο της άφιξής του, σε μιαν ακρογιαλιά, ως άλλος Ροβινσώνας. Αν στην πρώτη περίπτωση ο ταξιδιώτης είναι σε θέση να κάνει το γύρο του κόσμου σε ογδόντα μέρες όπως ο Φιλέας Φογκ, ο γνωστός ήρωας του Ιουλίου Βερν, στη δεύτερη, ο παραθεριστής μπορεί να παραμείνει θεωρητικώς στον τόπο που θεωρεί ότι βρίσκεται μακριά από τους ανθρώπους επ' αόριστον σχεδόν χωρίς να έχει δει τίποτα στο μεταξύ εκτός της προκατασκευασμένης ηρεμίας του. Τα λεφούσια που ξεκινούν από τις αναπτυγμένες χώρες για να φτάσουν με το αεροπλάνο σε δήθεν απάτητα και πρωτόγνωρα μέρη, κλείνονται σε «κελύφη» φτιαγμένα αποκλειστικά γι' αυτά, που τα συνδέουν με έναν ανύπαρκτο εξωτισμό, τον οποίο, χωρίς να έχουν καταλάβει τίποτα, μεταφέρουν στο σπίτι τους μετά το τέλος του παραθερισμού τους. Ετσι φτιάχνονται τόποι Ροβινσώνων, που δεν αποκλείεται να είναι η Μύκονος, η Σαντορίνη και, παλαιότερα, τα Μάταλα της Κρήτης.

Ο τουρίστας, εκείνος που περιηγείται κάνοντας ένα «μεγάλο κύκλο», το περίφημο Grand Tour των Αγγλων του 18ου αιώνα, αυτός ο νομάδας, δεν έχει πια να ανακαλύψει ομορφιές που άλλος δεν έχει δει πριν από αυτόν, δεν πρόκειται να γνωρίσει ήθη και έθιμα που κανείς άλλος δεν έτυχε να γνωρίσει, δεν πρόκειται, σαν άλλος Στάνλεϊ να συναντήσει το συμπατριώτη του Λίβινγκστον στην καρδιά της Αφρικής και να ανοίξουν μαζί δρόμους ανακαλύψεων, που θα μεταβληθούν αμέσως σε δρόμους κατάκτησης. Ο τουρίστας, αυτός ο όρος που πλάστηκε από τον Σταντάλ (που συνέβαινε να μιλάει την αγγλική) και σήμαινε τον περιφερόμενο ταξιδιώτη, δεν είναι πια παρά ένα ζώο που έχει χαθεί από την ομάδα των ανθρώπινων ειδών. Η εξαφάνισή του ταυτίζεται με την αλλοίωση και το θάνατο κάθε περίγυρου που τον συντηρούσε: ψαροχώρια, αναξιοποίητες ακτές, διαδρομές στην άκρη του νερού, θαυμασμός και δέος για την απεραντοσύνη του υγρού στοιχείου.

Ο παραθεριστής, αντίθετα, είναι ένα ζώο που αυξάνεται και πληθύνεται και κατακυριεύει τη γη. Σπεύδει στο συνηθέστερο προορισμό του, στην ακροθαλασσιά, κατακλύζει τις παραλίες, χύνεται πάνω στην άμμο, όπου γυμνώνεται, μαυρίζει και θεάται τον εαυτό του να είναι όμοιος με οποιονδήποτε άλλον, φροντίζοντας να παραθερίζει ταυτοχρόνως με τους άλλους, συναντώντας τους ομοίους του, σε ένα είδος επιβεβαίωσης μιας κοινής ασφάλειας, μιας προσωρινής αλλαγής δεδομένων, τα οποία δεν είναι άλλα από εκείνα της καθημερινής ζωής του σε όλο το διάστημα του χρόνου πριν από τις διακοπές του. Γιατί, όπως ακριβώς λέει ο Ροβινσώνας, «από όλα τα ακατοίκητα μέρη του κόσμου, δεν μπορούσα να σκεφτώ κανένα πιο φιλόξενο από αυτό... Η ζωή μου, με μια λέξη, ενώ από τη μία μεριά ήταν θλιβερή, από την άλλη ήταν γεμάτη θεϊκά δώρα». Πράγματι, κανένας τόπος δεν μοιάζει να έχει κατοικηθεί πριν από την εγκατάσταση του παραθεριστή, αφού όλοι οι τόποι τον περιμένουν. Κανένας τόπος λοιπόν δεν μπορεί να είναι πιο φιλόξενος από τον τόπο όπου ο παραθεριστής φτάνει. Και ενώ εκεί όπου βρίσκεται όλα είναι θλιβερά, επειδή είναι γνωστά και τετριμμένα, όλα είναι δώρα εξ ουρανού, επειδή μοιάζουν να μην είναι γνωστά. Γιατί, αν ο παραθεριστής δεν πάει στον τόπο του παραθερισμού του, ο τόπος όπου ονειρεύεται να εγκατασταθεί πάει και τον βρίσκει εκεί ακριβώς όπου έχει τη συνήθη κατοικία του. Έτσι, η θάλασσα έρχεται να τον βρει στο Παρίσι, όπου το Aquaboulevard είναι η προσομοίωση της θάλασσας. Η παραλία έρχεται στα πόδια του, γιατί, όπως λέει η διαφήμιση «Θέλετε να πάτε στην παραλία; Πάρτε το μετρό!»

Η αίγλη της ακροθαλασσιάς αποξενώνει από τη θάλασσα: όλο και περισσότερο οι παραθεριστές που διαμένουν στην άκρη του κύματος, κοιτάζουν τη θάλασσα, αλλά κολυμπούν σε πισίνες. Η οικειότητα με το νερό περιορίζεται σε μερικές απλωσιές, σαφώς οριοθετημένες. Όποιος αγαπάει το κολύμπι θα έχει παρατηρήσει πόσο μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού είναι εκείνοι που κολυμπούν. Ο παραθεριστής είναι μια τυραννική πλειοψηφία, που για χάρη της γίνονται τεράστιες επενδύσεις, φυσικές ομορφιές μεταβάλλονται σε αφόρητα κιτς, η απόσταση από την πραγματικότητα γίνεται το προαπαιτούμενο της υποχρεωτικής απόλαυσης. Με λίγα λόγια, μια κατάσταση που δεν μέλλει να ανατραπεί, αφού ο παραθεριστής είναι όλο και περισσότερο ένας παλίμπαις, ένας αυτο-γκαζωνόμενος αυτο-ικανοποιούμενος αυτο-ψευδόμενος.

Ο Ουρμπέν διαπιστώνει, με βάση στατιστικές, πως η ακροθαλασσιά εξακολουθεί να προσελκύει τις ορδές των παραθεριστών, παρ' όλο που πολλά λέγονται περί εναλλακτικού τουρισμού, περί στροφής προς το βουνό και περί φιλικότητας του «χρήστη» (ή του «καταναλωτή») προς το περιβάλλον. Θα πρέπει το βιβλίο του να έχει εκδοθεί γύρω στα 1995 και να μην έχει λάβει υπόψη του την «τμηματοποίηση» μιας τουριστικής αγοράς, που εξαιτίας του οξύτατου ανταγωνισμού αναγκάζεται να έχει διαρκώς μικρότερους κύκλους ζωής των «προϊόντων» της και να προσφεύγει όλο και περισσότερο σε «σοφιστικέ» υπηρεσίες και παροχές. Εξετάζοντας τη μεταμόρφωση του ταξιδιώτη (δηλαδή του κατ' εξοχήν συνδεδεμένου με τον τόπο του ταξιδιού του) σε παραθεριστή (δηλαδή σε κατ' εξοχήν αποστασιοποιημένου από τον τόπο της εγκατάστασής του), δεν προχωρεί σε αποτίμηση των συνεπειών αυτής της μεταβολής από οικονομική άποψη.

Έτσι, δεν μπορούμε να τεκμηριώσουμε αν οι επενδύσεις που έχουν γίνει για τον παραθερισμό αποδίδουν συγκριτικά, εξεταζόμενες παράλληλα προς τις αρνητικές επιπτώσεις στις τοπικές κοινωνίες, στο τοπικό περιβάλλον, με λίγα λόγια στο μακροχρόνιο ορίζοντα μιας αγοράς που μεταβάλλεται γοργά και όπου η σχέση κόστους-οφέλους οφείλει να έχει μεγάλα περιθώρια κέρδους, ικανού να στηρίξει νέες επενδύσεις και να απορροφήσει όσο είναι δυνατόν τις αρνητικές επιπτώσεις.

Όλα αυτά βρίσκονται λιγότερο ή περισσότερο καταχωρισμένα σε μελέτες που εκπονούνται από την ισχυρότατη οικονομία του λεγόμενου «τουρισμού». Ο Ουρμπέν, τον οποίο εξυπηρετεί απολύτως η μετάφραση της κυρίας Τίνας Πλυτά, αφήνει την υποψία πως η Ακροθαλασσιά, αν είναι πράγματι έτσι όπως πείθει τον αναγνώστη πως είναι, κρύβει μέσα της μια σειρά από δυσάρεστα μυστικά: κοινωνικά, πολιτιστικά και κυρίως οικονομικά και περιβαλλοντολογικά. Πότε αυτά θα έρθουν στο φως, δεν είναι δυνατό να προβλεφθεί. Ώς τότε πάντως, ο παραθεριστής θα ευημερεί.

Φ. Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/08/2001