Μια νέα θεώρηση της κοινωνίας

Κριτική:

Το πείραμα ενός νέου κόσμου

Η σκέψη και η δράση του Ρόμπερτ Οουεν (1771-1858) ενέπνευσαν την πρώτη μορφή σοσιαλισμού που εμφανίστηκε στη Μεγάλη Βρετανία. Χαρισματικός οραματιστής, ο Οουεν φιλοδοξούσε να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους και ταυτόχρονα πιο ευτυχισμένους. Και πίστευε ότι είχε βρει τη λύση που θα απαλλάξει την κοινωνία από τα δεινά της. Τα σχέδιά του δεν καταστρώθηκαν επί χάρτου αλλά ρίζωσαν και δοκιμάστηκαν στην πραγματικότητα, οδηγώντας -σε μικρή κλίμακα- σε μια πραγματικη βελτίωση των συνθηκών ζωής των εργατών.

Ολη η εμπειρία του Οουεν προέρχεται άμεσα από το εργοστασιακό σύστημα του βιομηχανικού καπιταλισμού της εποχής του. Εργάτης σε βαμβακουργείο στη νεότητά του, βρέθηκε από νωρίς μπροστά στο αποτρόπαιο θέαμα της αδικίας, της εκμετάλλευσης, της εξαθλίωσης και της σκλαβιάς των εργατών στα εργοστάσια. Οι βίαια ξεριζωμένοι αγρότες που έγιναν εργάτες, οι γυναίκες και τα παιδιά ήταν τα θύματα μιας απανθρώπης σκληρότητας και γίνονταν αντικείμενο της στυγνότερης εκμετάλλευσης. Στα 20 χρόνια του ο Οουεν ήταν διευθυντής εργοστασίου με πεντακόσιους εργάτες στο Μάντσεστερ. Στα 29 του ήταν συνιδιοκτήτης και διευθυντής των εργοστασίων επεξεργασίας βάμβακος του Νέου Λάναρκ στη Σκοτία. Εκεί ο Οουεν έκανε ένα κοινωνικό πείραμα που προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό σε όλη την Ευρώπη. Δημιούργησε υποδειγματικές συνθήκες ζωής και απασχόλησης για έναν πληθυσμό που σιγά σιγά έφτασε τις 2.500 ψυχές. Οργάνωσε την εκπαίδευση των παιδιών, μείωσε τον χρόνο της εργασίας, εξασφάλισε παροχές για την υγεία και την πρόνοια και δημιούργησε ένα ταμείο αποταμίευσης. Με αυτόν τον τρόπο αύξησε θεαματικά την παραγωγικότητα του εργοστασίου και ανέβασε εξαιρετικά το βιοτικό επίπεδο των εργατών, ενώ ταυτόχρονα τριπλασίασε και τη δική του περιουσία. Με όσα έκανε στο Νέο Λάναρκ ο Οουεν θέλησε να δείξει ότι το εργοστάσιο, από εργαλείο υποδούλωσης και αποκτήνωσης των εργατών, μπορούσε να γίνει φορέας ευημερίας, ηθικής εξύψωσης και κοινωνικής χειραφέτησης.

Το Νέο Λάναρκ θεωρήθηκε το πρώτο επιτυχημένο πείραμα ειρηνικής συνεργασίας ανάμεσα σε κεφάλαιο και εργασία και έγινε τόπος προσκυνήματος για εργαζομένους, επιχειρηματίες και πολιτικούς, οι οποίοι έρχονταν να το επισκεφτούν από διάφορα μέρη της Αγγλίας και της Ευρώπης.

Τα τέσσερα δοκίμια που συνθέτουν τη «Νέα θεώρηση της κοινωνίας» γράφτηκαν στα χρόνια 1812-'13 και αποτελούν μια πρώιμη έκθεση των βασικών ιδεών του Οουεν.

Εδώ αναλύονται οι αρχές που ενέπνευσαν το παιδαγωγικό πείραμα που έγινε στην κοινότητα του Νέου Λάναρκ.

Η εκπαίδευση κατέχει κεντρική θέση στα μεταρρυθμιστικά σχέδια και τους οραματισμούς του Οουεν. Για να εξαλειφθουν τα κοινωνικά δεινά του καπιταλισμού της εποχής του, ο Οουεν προτείνει να επεκταθεί σε όλους, μέσω ενός εθνικού σχεδίου, η εκπαιδευτική πρακτική που αυτός εφάρμοσε στην κομητεία του Νέου Λάναρκ.

«Η εκπαίδευση μας κάνει ό,τι είμαστε», έλεγε ο Ελβέτιος, ο οποίος πίστευε επίσης ότι «η εκπαίδευση μπορεί να καταφέρει τα πάντα». Ανανεώνοντας αυτή την αισιόδοξη πίστη του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού του 18ου αιώνα στη δυνατότητα τελειοποίησης της ανθρώπινης φύσης μέσω της εκπαίδευσης, ο Οουεν γράφει: «Το πιο καλά κυβερνώμενο κράτος θα είναι εκείνο που διαθέτει το καλύτερο εθνικό σύστημα εκπαίδευσης». Η εκπαίδευση των εργαζόμενων τάξεων, των εκατομμυρίων ανθρώπινων υπάρξεων που μέχρι τότε είχαν εγκαταλειφθεί στην άγνοια, τη φτώχεια και την αθλιότητα, έχει πρωταρχική σημασία για την ευημερία όλης της κοινωνίας.

Σύμφωνα με τον Οουεν, τα άτομα δεν είναι υπεύθυνα για τις ιδέες και τις πράξεις τους, γιατί καθορίζονται από τις συνθήκες αγωγής τους και από το κοινωνικό τους περιβάλλον. Ο χαρακτήρας τους και η συμπεριφορά τους μπορούν επομένως να βελτιωθούν δραστικά όταν αλλάξει αυτό το περιβάλλον. Το πείραμα στο Νέο Λάναρκ το επιβεβαιώνει: μια μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση και στη μεταχείριση των φτωχών και των αμαθών παράγει ευεργετικά αποτελέσματα για όλη την κοινωνία.

Χωρίς συγκρούσεις και κοινωνικές αναστατώσεις, χωρίς βίαιη επανάσταση και αιματοχυσίες, ο κόσμος ολόκληρος μπορεί να αλλάξει και να αναθεμελιωθεί πάνω στις αρχές της συνεργασίας, της δικαιοσύνης, της καλοσύνης, της ηθικής.

Η μεγαλύτερη πλάνη που πρέπει να καταπολεμηθεί είναι η αντίληψη ότι τα άτομα σχηματίζουν τον χαρακτήρα τους από μόνα τους. «Ο χαρακτήρας του άνθρωπου πλάθεται γι' αυτόν και όχι απ' αυτόν», τονίζει ο Οουεν. Η ιδέα ότι η ευτυχία του ατόμου είναι αλληλένδετη με την ευτυχία της κοινότητας πρέπει να αποτυπωθεί από νωρίς στον παιδικό νου. Ενα άλλο στοιχείο που χαρακτηρίζει την παιδαγωγική θεωρία του Οουεν είναι η στενή αλληλεξάρτηση μελέτης και εργασίας, εκπαίδευσης και κοινωνικής πραγματικότητας.

Η εκπαίδευση θεωρείται ένα μέσο για την υπέρβαση των ταξικών φραγμών. Είναι επίσης παραγωγικός πλούτος με την ευρεία έννοια του όρου, στο βαθμό που συνδέεται στενά με την οικονομία και την παραγωγή. Ταυτόχρονα ωστόσο η εκπαίδευση των παιδιών και των εργατών πρέπει να προσφέρει ευρύτερη παιδεία, να διευρύνει την ικανότητα όχι μόνο διεύθυνσης της παραγωγικής διαδικασίας αλλά και κριτικής κατανόησης της κοινωνικής πραγματικότητας και να τείνει προς την υπέρβαση της αντίθεσης ανάμεσα σε χειρωνακτική και διανοητική εργασία. Στην παιδαγωγική του Οουεν η μάθηση δεν μεταβιβάζει μόνο θεωρητικές και τεχνικές γνώσεις, αλλά θέλει να ανανεώσει την ηθική ζωή των ατόμων, και γι' αυτό ενσταλάσσει αξίες στις ψυχές τους, έτσι ώστε οι αρχές της συνεργασίας, του αλτρουϊσμού, της συμπάθειας, της αγάπης, της ευγένειας και της καλοσύνης να νικήσουν και να εκτοπίσουν τον ανταγωνισμό, τη σκληρότητα, την κακία, την επιθετικότητα και τον εγωισμό. Σύμφωνα με τον Οουεν, «ο άνθρωπος έπρεπε να αναμορφωθεί εξ ολοκλήρου πάνω σε θεμελιώδεις αρχές ακριβώς αντίθετες από αυτές με τις οποίες είχε ανατραφεί. Ο νους όλων των ανθρώπων έπρεπε να ξαναγεννηθεί, η γνώση και η πράξη έπρεπε να εδραιωθούν εκ νέου πάνω σε καινούρια θεμέλια».

Στη τρίτη από τις έντεκα «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ» ο Μαρξ ασκεί κριτική στον παιδαγωγικό πατερναλισμό του Οουεν. Σύμφωνα με τον Μαρξ, ενώ οι πρωιμότεροι υλιστές στοχαστές ορθά πίστευαν πως οι άνθρωποι είναι κυρίως το προϊόν περιστάσεων και εκπαίδευσης, δεν κατόρθωσαν να δουν πως οι περιστάσεις μεταβάλλονται από την ανθρώπινη δραστηριότητα και πως και οι εκπαιδευτές είναι παιδιά της εποχής τους και πρέπει και αυτοί να διαπαιδαγωγηθούν. Αυτό το δόγμα, λέει ο Μαρξ αναφερόμενος ρητά στον Ρόμπερτ Οουεν, διαιρεί τεχνητά την κοινωνία σε δύο μέρη: στις μάζες που εξαιτίας της αδυναμίας τους εκτίθενται σε κάθε λογής επιρροές και πρέπει να απελευρωθούν και στους εκπαιδευτές τους, οι οποίοι κατά κάποιον θαυμαστό τρόπο στέκονται πάνω από την κοινωνία και καταφέρνουν να μένουν απρόσβλητοι από την επίδραση του περιβάλλοντός τους.

Είναι αλήθεια ότι ο Οουεν παραγνώριζε τις πραγματικότητες της πολιτικής εξουσίας και θεωρούσε ότι ο συνεργατικός σοσιαλισμός θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον καπιταλισμό ανώδυνα και χωρίς καμία σύγκρουση, ακολουθώντας τον δρόμο της εκπαίδευσης και του ζωντανού παραδείγματος μιας πετυχημένης κοινότητας. Ηταν μάλιστα αντίθετος όχι μόνο στη βίαιη επανάσταση, που εκτιμούσε ότι θα πυροδοτούσε μίση και εγωισμούς στους εργάτες και σε όλη την κοινωνία, αλλά ακόμη και στην ταξική σύγκρουση και πάλη που διεξαγόταν ήδη από το αγγλικό εργατικό κίνημα (παρ' όλο που στα χρόνια 1829-1834 είχε ιδιαίτερα ενεργητική συμμετοχή σε αυτό ακριβώς το κίνημα). Χαρακτηριστική είναι και η δυσπιστία του απέναντι στην καθολική ψήφο, η οποία ερμηνευόταν από αυτόν ως ένας παράγοντας ικανός να διαιρέσει και να αποπροσανατολίσει τους εργαζομένους από το μεγάλο ηθικό εγχείρημα της αλληλεγγύης και της συνεργασίας.

Η ιδέα της αυτόνομης πολιτικής δραστηριότητας της εργατικής τάξης με στόχο τον σοσιαλισμό ήταν ξένη στον Οουεν.

Είναι γνωστή η κριτική στον «ουτοπικό σοσιαλισμό» που ασκούν ο Μαρξ και ο Ενγκελς στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Στον Σεν Σίμον, τον Φουριέ και τον Ουεν ανήκει βέβαια η τιμή ότι κατήγγειλαν την ωμότητα και φώτισαν τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Αντί ωστόσο να αντιληφθούν την ιστορική σημασία του προλεταριακού πολιτικού κινήματος, επινόησαν και θέλησαν να εφαρμόσουν διάφορα ουτοπικά κοινωνικά σχέδια που αίρονταν πάνω από τις ταξικές αντιθέσεις. Επίπλεον, απευθύνονταν, όχι στους εργάτες για να τους κινητοποιήσουν για την επανάσταση, αλλά σε όλη την κοινωνία χωρίς διάκριση, ακόμη και στους καπιταλιστές προκειμένου να τους πείσουν να αποδεχθούν με ανθρωπιστικά και ηθικά κριτήρια τα κοινωνικο-πολιτικά τους σχέδια. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς αναγνωρίζουν ωστόσο ότι τα όρια του ουτοπικού σοσιαλισμού δικαιολογούνται ώς έναν βαθμό από τις αντικειμενικές συνθήκες της εποχής, από το γεγονός ότι το προλεταριάτο δεν έχει ακόμη αποκτήσει συνείδηση της δύναμής του.

Αργότερα ο Ενγκελς στο «Αντι-Ντίρινγκ» θα φανεί πιο γενναιόδωρος στις κρίσεις του για τον Οουεν. Θα θυμίσει ότι το 1819, ύστερα από προσπάθειες πέντε χρόνων, ο Οουεν πέτυχε να ψηφιστεί ο πρώτος νόμος που περιόριζε την εργασία των γυναικών και των παιδιών στα εργοστάσια, και ότι το 1833 προήδρευσε στο Λονδίνο στο πρώτο συνέδριο, στο οποίο ενώθηκαν τα συνδικάτα όλης της Αγγλίας σε μια μεγάλη συνδικαλιστική συνομοσπονδία. Γράφει χαρακτηριστικά ο Ενγκελς: «Ολες οι κοινωνικές κινήσεις, όλες οι πραγματικές πρόοδοι που έγιναν στην Αγγλία προς το συμφέρον των εργατών συνδέονται με το όνομα του Οουεν».

Οσο καιρό ο Οουεν περιοριζόταν στο ρόλο του φιλάνθρωπου βιομήχανου μάζευε πλούτη, επιδοκιμασίες, τιμές και δόξα. «Ηταν ο πιο λαοφιλής άνθρωπος στην Ευρώπη», σημείωνει ο Ενγκελς. Οταν όμως, ριζοσπαστικοποιώντας τις θέσεις του, τάχτηκε κατά της ατομικής ιδιοκτησίας, της θρησκείας και του γάμου και παρουσιάστηκε με τις κομμουνιστικές θεωρίες του, όλα άλλαξαν. «Διωγμένος από την επίσημη κοινωνία, καταδικασμένος στη συνωμοσία της σιωπής από τον Τύπο, οικονομικά κατεστραμμένος από τα αποτυχημένα κομμουνιστικά πειράματα στην Αμερική, πειράματα που θυσίασε γι' αυτά ολόκρηρη την περιουσία του, στράφηκε άμεσα στην εργατική τάξη και εξακολούθησε να δρα μέσα τους κύκλους της τριάντα ακόμα χρόνια».

Παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες, το φρόνημα του Οουεν παρέμεινε ακλόνητο. Μέχρι το τέλος της ζωής του συνέχισε να πιστεύει στην παντοδυναμία της εκπαίδευσης και στη δυνατότητα ηθικής τελειοποίησης του ανθρώπου.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/06/2007